مفهوم فرمايش اميرمؤمنان (عليه السلام) در نهج البلاغه است كه مى فرمايد:

« فَالْقُرْآنُ آمِرٌ وَ زاجِِرٌ اَتَمَّ بِهِ نوُرَهُ وَ اَكْمَلَ بِهِ دِيْنَهُ» [1].

«قرآن آمـر و زاجر است به وسيله آن نور ( تشريع) را به پايان رساند و آئين خود ( آئين توحيد) را كامل ساخت».

خواننده گرامى پس از خواندن اين سطور به بى پايگى گفتار مؤلف تفسير پى مى برد زيرا ايشان به حقيقت گفتار كسانى كه معتقدند كه آئين اسلام كامل ترين شرايع است نرسيده وفوراً خرده گرفته و مى گويد: هرگز برخدا شايسته نيست كه در زمانى براى عده اى دين ناقصى ارسال نمايد و مسلماً خداوند به وسيله تمام پيامبران دين را به طور كامل فرستاده است:

پاسخ :

ناگفته پيدا است كه ناقص مطلق با ناقص نسبى از زمين تا آسمان فرق دارد، هرگاه كسى بگويد كه اسلام كامل ترين آئين آسمانى است مقصود اين است كه شرايع گذشته نمى تواند اداره اجتماع كنونى را برعهده بگيرد هرچند نسبت به نيازهاى آن روز اجتماع، كافى و وافى بود و برنامه كاملى براى آن روز به شمار مى رفت و كوچكترين نقصى نسبت به وضع آن روز نداشت، ولى همان قوانين از نظر كم و كيف نسبت به نياز امروز، غير وافى است و مجتمع به قوانين بيشتر و برنامه اى وسيع تر نيازمند است كه در اسلام پيش بينى شده است.

اصولاً مقصود از كمال و نقص، كمال و نقص دراصل « توحيد» و « معاد» و... نمى باشد تا گفته شود كه درتمام شرايع اين اصول كاملاً بيان شده است، بلكه مقصود « معارف عقلى، توسعه در فروع و تكامل در اصول اجتماعى و اخلاقى، و اقتصادى و كشور دارى و.. است» كه اصل آن در شرايع آسمانى و تكامل آن در آئين آخرين پيامبر بر همگان ملموس است.