چيزهاى ديگرى غير از مطابقت با واقع بيان نموده- و حقيقت را به نحوهاى ديگرى تعريف كرده‌اند- و به گمان خود به اين وسيله خود را- از آن محذورات رهانيده‌اند- .

اينك بيان بعضى از تعريف و تفسيرهائى- كه اخيرا بعضى از دانشمندان كرده‌اند- .

اگوست كنت [1] دانشمند معروف فرانسوى- و مؤسس فلسفه پوزيتيويسم [2]مى‌گويد- حقيقت عبارت است از فكرى كه- تمام اذهان در يك زمان در آن وفاق داشته باشند- وى توافق تمام اذهان را در يك زمان علامت حقيقت نمى‌داند- بلكه مى‌گويد معناى حقيقت غير از اين نيست- .

فيليسين شاله [3] كه در باره حقيقت- عقيده اگوست كنت را اختيار كرده- در فلسفه علمى فصل ارزش و حدود علم مى‌گويد- معمولا در تعريف حقيقت يا صدق مى‌گويند- كه آن مطابقت فكر با موضوع خود- و يا مطابقت فكر با واقع است- اما اين تعريف نه به حقايق رياضى- كه موضوع آنها واقع خارجى ندارد درست منطبق مى‌شود- و نه به حقائق نفسانى كه وجود آنها كاملا ذهنى است- و نه به حقائق تاريخى- كه موضوع آنها بر حسب تعريف از بين رفته است- صادق بودن اين تعريف در باره حقايق تجربى هم- خالى از اشكال نيست- زيرا براى ذهن موضوع خارجى- جز يك دسته احساس و صور چيز ديگرى نيست- تا آنجا كه مى‌گويد بر حسب گفته پر مغز اگوست كنت - وصف بارز حقيقت اينست كه- وفاق تمام افكار را در ذهن فرد- و توافق تمام اذهان افراد جامعه انسانى را- در يك زمان به حصول مى‌آورد- و وحدت معنوى ايجاد مى‌كند ويليام جمس [4] روانشناس و فيلسوف معروف آمريكائى- و يكى از مؤسسين فلسفه پراگماتيسم - [5]حقيقت را طور ديگرى تعريف مى‌كند وى مى‌گويد- حقيقت عبارت است- از فكرى كه در عمل تاثير نيكو دارد - اين دانشمند جمله مفيد است- و جمله حقيقت است را مرادف يكديگر قرار مى‌دهد- مفيد بودن در عمل را علامت حقيقت نمى‌داند- بلكه مى‌گويد معناى حقيقت غير از اين نيست- .

ويليام جمس به نقل مرحوم فروغى مى‌گويد- مى‌گويند حق رونوشت امر واقع است- يعنى قولى كه مطابق با واقع باشد حق است- بسيار خوب اما واقع چيست- كه مطابقت با او قول حق باشد- آيا امرى ثابت و لا يتغير است نه-