زيرا عالم متغير است و هيچ امرى در او ثابت نيست- پس بهتر اينست كه بگوئيم- قول حق آن است كه بر آنچه فعلا هست تاثير نيكو دارد- پس قول چون نتيجه صحيح دارد حق است- نه آنكه چون حق است نتيجه‌اش صحيح است - .

گروهى مى‌گويند حقيقت يعنى- فكرى كه تجربه آنرا تاييد كرده است- اين گروه نيز انطباق فكر با تجربه- و نتيجه عملى دادن را علامت حقيقت نمى‌دانند- بلكه مى‌گويند معناى حقيقت غير از اين نيست- .

گروهى ديگر مى‌گويند حقيقت يعنى- فكرى كه در اثر مقابله و مواجهه حواس- با ماده خارجى پيدا مى‌شود- پس اگر فرض كنيم دو نفر در اثر مواجهه و مقابله- با يك واقعيت دو نوع ادراك كنند- يعنى اعصابشان دو گونه متاثر شود هر دو حقيقت است- مثلا اگر يكنفر يك رنگ را سبز- و شخص ديگر همان رنگ را سرخ ديد هر دو حقيقت است- زيرا هر دو كيفيت- در اثر تماس حواس با خارج پيدا شده است- .

برخى مى‌گويند حقيقت يعنى- آن چيزى كه پذيرفتن او براى ذهن سهلتر و آسانتر باشد- مثلا اينكه مى‌گوييم وجود داشتن جهان خارج حقيقت است- يعنى پذيرفتن آن براى ذهن سهلتر و آسانتر است- و غير از اين معنائى ندارد- .

حقيقت را طورهاى ديگرى هم تفسير كرده‌اند- مثل آنكه حقيقت يعنى آن فكرى كه- ذهن با اسلوب علمى بسوى او هدايت شده باشد- .

پر واضح است كه همه اين تعريفها و تفسيرها- بمنزله سپر انداختن در برابر- اشكالات ايده آليستها و سوفسطائيان- و يك سلسله اشكالات ديگر است- كه بعضى از آنها را در ضمن گفتار- فيليسين شاله و ويليام جمس نقل كرديم- نزاع فلسفه و سفسطه يا رئاليسم و ايده آليسم - نزاع لفظى و اصطلاحى نيست- كه ما بتوانيم با تغيير دادن اصطلاح- از محذور ايده آليسم رهائى پيدا كنيم- آيا سوفسطائيان غير از اينكه- خاصيت مطابقت با واقع را از ادراكات نفى مى‌كنند- حرف ديگرى دارند- آيا مى‌توان مقياس افكار علمى و فلسفى را- از اوهام سفسطى توافق همه اذهان در يك زمان- و عدم توافق آنها يا مفيد بودن و مفيد نبودن- يا مواجهه حس با خارج و عدم مواجهه آن قرار داد- آيا اين نحو اظهار نظرها در تفسير حقيقت- مستلزم نفى ارزش معلومات و غوطه‌ور شدن- در ايده آليسم يا سپتى‌سيسم نيست- آشنايان به منطق و فلسفه اسلامى مى‌دانند- كه اشكالاتى كه فيليسين شاله و ويليام جمس - در ضمن گفتار خود بمطابقت افكار با واقع وارد كردند- حل شده است و چندان قابل توجه نيست- .

على هذا براى يك فيلسوف رئاليست- كه از اصول ايده‌آليستى احتراز