باشد- و ديگرى وجود ذهنى غير خارجى غير منشاء آثار- .

اشكال [هفتم]

صورت علمى يا فكر و ادراك- اگر چه برخى از خواص ماده را- مانند انقسام و تغير ندارد ولى برخى ديگر را دارد- زيرا افكار و ادراكات ما زمانى هستند- و وى از خواص ماده مى‌باشد- .

پاسخ- اين سخنى است كه بعضى از دانشمندان روان شناس- نيز تصريح كرده‌اند- و نظر به اينكه اين دانشمندان از هويت زمان- بحث كافى نمى‌كنند با اين اشتباه مواجه شده‌اند- .(1) (1)در كتب روانشناسى معمولا اينطور مى‌گويند- كه امور ذهنى مكانى نيستند- زيرا نمى‌توان براى آنها يك نقطه معين را- در مغز بعنوان محل فرض نمود- و گفت مثلا فلان حكايتى كه من حفظ دارم- يا الان در نظرم هست- يا فلان شعر سعدى يا حافظ در فلان نقطه مغز من است- ولى زمانى هستند زيرا پديد آمدن- و از بين رفتن آنها احتياج بوقت و زمان دارد- .

البته اين بيان با يك نظر مسامحى ادا شده- ولى مطابق نظريه فلسفى كه صدر المتالهين - روى اسلوب فلسفى خود در باره زمان اظهار نموده- و با براهين دقيق فلسفى آنرا اثبات نموده- و همچنين مطابق آخرين نظريه علمى- كه امروز مورد قبول دانشمندان مغرب زمين است- زمان و تغيير همدوش يكديگرند- و اين دو از جوهر امور مادى طبيعى انتزاع مى‌شوند- و واقعيت مادى غير متغير يا غير زمانى- و يا متغير و غير زمانى- و يا زمانى و غير متغير تصور ندارد- و بالاخره تغيير حركت و زمان را نمى‌توانيم- خارج از حقيقت و واقعيت امور مادى و طبيعى بدانيم- و بتعبير صدر المتالهين يكى از مشخصات- هر موجود مادى همان زمانى است- كه در آن زمان بوجود آمده- و تغييرات پيدا نموده- و به تعبير دانشمندان امروز مغرب زمين- هر چيزى را در چهار مختص مى‌توان نشان داد- طول و عرض و عمق و زمان- بنا بر اين اگر در موجودى اثبات شد كه تغيير ندارد- ضمنا معلوم مى‌شود كه زمانى و مادى نيست- و چونكه در ادراكات ثابت شد- كه ثابت و پا بر جا هستند و تغييرى ندارند- ضمنا زمانى نبودن آنها نيز ثابت مى‌شود