در عقد الفريد ابن عبد ربه (م 328 ه‌) راجع به قدريه، خوارج، اصحاب الاهواء، ازارقه (از خوارج) بحث كرده است. نيز در تاريخ يعقوبى (متوفاى بعد از 292 ه‌) اطلاعاتى راجع به فرق مزبور مشاهده مى‌شود.

در اخبار الدول، ابو الفرج ملطى نيز به اطلاعات مفيدى دربارۀ مذاهب برخورد مى‌كنيم. و اما خطط مقريزى، خود از بهترين و گسترده‌ترين منابع تاريخ مذهب اسماعيلى در مصر است.

كتب جغرافيا

و امّا كتب جغرافى‌نويسان اسلامى، علاوه بر اطلاعات مفيدى كه از اوضاع سياسى و اقتصادى و وضع بلاد اسلامى براى ما باقى گذارده‌اند، به مناسبت عقايد مردم ولايات و شهرهاى سرزمينهاى اسلامى، روشنيهاى بسيارى نسبت به مذاهب و فرق اسلامى بر صفحات تاريك تاريخ مذاهب افكنده‌اند كه جز از روزنۀ اين منابع به چنين فضايى نمى‌رسيم.

به طور مثال: در البلدان يعقوبى، و الخراج قدامة بن جعفر بن قدامة كه خود عامل خراج بوده است، و ابن خردادبه كه رئيس چاپارخانه (صاحب البريد) بوده و خود شهرها و بلاد اسلامى را ديده و كتابش را در سال 272 ه‌ به پايان رسانيده.

و اسطخرى كه كتابش را در 372 ه‌ نوشته.

و ابن حوقل نصيبى كه معاصر اسطخرى بوده است و در 340 با يكديگر ملاقات كرده‌اند.

و مقدسى كه خود بيشتر شهرهايى را كه توصيف نموده ديده و با مردمان آميزش داشته و كتابش را در 375 ه‌ نوشته.

و ابن فقيه كه كتاب البلدان خود را پس از سال 279 ه‌ و طى مسافرتها و ديدار مردم شهرها به رشتۀ تحرير درآورده.

و ابن رسته كه الاعلاق النفيسة را در سالهاى 290 تا 300 ه‌ پس از بررسى شهرهاى اسلامى نوشته.

و جغرافى‌نويسان بعدى چون ابن بلخى صاحب فارسنامه و مستوفى صاحب نزهة القلوب اطلاعات مفيدى در زمينۀ مذاهب و تحولات آن در بلاد اسلامى براى ما باقى گذارده‌اند كه اغلب اطلاعات مزبور در مجموعۀ بسيار نفيس ياقوت حموى (م 626 ه‌) موسوم به معجم البلدان، كه حقا