همزمان او شيخ طوسى (م 460 ه‌) دانشمند نامى شيعى در تفسير تبيان، نيز مباحث كلامى و از جمله ردّ بر اشاعره را كه بيشتر با عقايد شيعه اصطكاك داشته است، متعرض شده است.

از اين كتب كه مقصود اصلى آن تاريخ اديان و مذاهب نبوده و به مناسبت به نقد آراء و عقايد مذهب يا مذاهبى پرداخته است كه بگذريم، كتبى ويژۀ گزارش مذاهب اسلامى و ملل و نحل، نوشته شده است كه مناسب است از آن نيز به كوتاهى ياد كنيم.

ولى در اينجا بهتر است از سنخ ديگرى از مصنفات پيشينيان كه در آن از عقايد و آراى فرق اسلامى سخن رفته و اطلاعات مفيدى براى ما باز گذارده‌اند ياد كنيم، و آن كتب تاريخ و كتب جغرافياى توصيفى بلاد اسلامى است كه در پاره‌اى از اين آثار به اطلاعات پرارزشى در اين زمينه برخورد مى‌كنيم.

مثلا در تاريخ طبرى به طور مبسوط راجع به خوارج و عقايد آنان و قيامهاى خونين ازارقه و نيز فرقۀ قرامطه و كشتارهاى آنان و قيامهاى زيديه و پيروان آنان از سادات حسنى و تأسيس دولتهاى زيدى، ادارسۀ مغرب، علويان طبرستان، قيام يحيى بن حسين زيدى در 228 ه‌ در يمن و نشر مذهب زيديه در آن ديار، همچنين از اسماعيليان و تشكيل دولت فاطميان به سال 297 ه‌ در افريقا و سپس در مصر و شام، قيام محمره يا خرّم دينان، و قيام زنگيان در بصره و غير اينها پرداخته است كه تاريخ‌نويسان بعدى چون ابن اثير و ابو الفداء به تفصيل بيشتر يا به اجمال مطالب وى را بازگو نموده‌اند.

نيز مسعودى (م 335 ه‌) [50]در كتاب پرارج مروج الذهب، اطلاعات بسيار مفيدى راجع به فرق اسلامى مرقوم داشته و تفصيل آن را به كتاب مفصل خود اخبار الزمان موكول كرده است كه متأسفانه از اين اثر نفيس خبرى نيست [51].