دائرة المعارفى در زمينۀ بلاد اسلامى و اوضاع سياسى و اجتماعى بلاد مزبور است، بازگو شده است.

گونۀ ديگرى از منابع تاريخ مذاهب اسلامى، كتب تذكره و تاريخ اعلام اسلامى است چون:

تاريخ بغداد خطيب بغدادى (م 463 ه‌) و تاريخ جرجان سهمى جرجانى (طبع حيدرآباد) و رجال كشى و رجال اصفهان ابو نعيم اصفهانى (م 430 ه‌) و تاريخ بخاراى [52]نرشخى (م 348 ه‌) و تاريخ نيشابور حاكم نيشابورى (م 405 ه‌) و نظاير آنها، كه ضمن شرح حال عالمان بلاد، از عقايد و مذاهب آنان نيز اطلاعات مفيدى بازگو كرده‌اند.

از اين ميان كتاب بسيار ممتع انساب سمعانى (متوفاى 681 ه‌) شايان ذكر است، زيرا در اين كتاب كه منسوبين به بلاد اسلامى شناسانيده شده‌اند، اطلاعاتى راجع به بلاد مزبور و عقايد آنان بازگو شده است.

همچنين در كتاب پرارج وفيات الاعيان (م 681 ه‌) ابن خلكان كه شرح مبسوط و مفصّلى از رجال نامى اعصار نخستين تا نيمۀ سدۀ هفتم اسلامى است به اطلاعات مفيدى دربارۀ ائمه و صاحبان مذاهب اسلامى برخورد مى‌كنيم.

تواريخ فرق اسلامى

از اينها كه بگذريم به تواريخ ويژۀ مذاهب مى‌رسيم كه مى‌توان گفت مسلمانان اولين ملتى هستند كه راجع به ملل و نحل عموما و نسبت به مذاهب و اديان خصوصا، دست به تأليفات ارزشمند و گرانبهايى زده‌اند.

ظاهرا در اين زمينه، فضل تقدّم از آن شيعه است، چه شايد اولين كسانى كه فرق شيعه را (بدون تأييد فرقه‌اى و تزييف و ردّ فرقه‌اى) در كتابى به همين نام فرق الشيعة معرفى نموده و عقايد آنان را بازگو كرده‌اند:

1-ابو المظفر، محمد بن احمد نعيمى از اصحاب حضرت عسكرى (امامت:254 تا 260 ه‌) است كه نجاشى از او و كتابش نام برده. [53]

2-ديگر، ابو القاسم بلخى نصر بن صباح صاحب فرق الشيعة است كه كشى از او روايت مى‌كند [54]و نجاشى در رجال خود ضمن ذكر نام وى، سند