نموده و سختیها و دشواریهای راه را با همدلی وخلق نیکو تحمّل میکردند.
همچنین اگر حج گزار توجه کند که میهمان خدا و در محضر اواست، نسبت به بندگان خدا رفتاری ملاطفت آمیز و مؤدبانه خواهد داشت. از دیدگاه عارف الهی ملکی تبریزی در چنین صورتی، حجگزار ناچار است خلق خود را با رفقایش نیکو گرداند و معامله خود را با آنان دوستانه نماید و اتصال با آنها را دوست بدارد و به خدمت آنان شایق باشد و آزار آنها را تحمّل کند و از آنان لذّت ببرد و با آنها مأنوس شود، حتی با باربران و کارگران و
[1]
از دیدگاه مرحوم نراقی نیز حج گزار باید با رفقا و اهل سفر خویش، خوش خلقی کند و گشاده رو و شیرین کلام باشد و از کج خلقی و درشت گویی، غایت اجتناب نماید و فحش نگوید و سخن لغو از او سر نزند و با کسی جدال وخصومت نکند؛ چنان که حضرت رسول (ص)، حج مبرور را حجی میداند که در آن خوش کلامی باشد.[2]
از نظر امام باقر (ع) نیز کسی را که همراهی خوب با مصاحبان خود نباشد، بی بهره از حج میداند (حسن الصحبة لمن صحبه).[3]
ب. تواضع و فروتنی
فروتنی، خاکساری و تواضع در محضر خدا و دوری از تکبّر، خودپسندی و غرور، از حکمتها و اسرار نورانی حج است و حتی میتوان گفت: جوهر حج و حکمت مهم آن، افتادگی، فرودستی
[1] المراقبات، ج 2، ص 212. [2] جامع السعادات، ج 3، ص 389. [3] کافی، ج 2، ص 286.