است كه در رفتار و كردار ديگران تجلي پيدا مي‌كند. به هر حال، ريشة بسيارى از (اگر نگوييم همة) خواست‌ها و كشش‌ها و گرايش‌ها، ناآگاهانه، همين حب به كمال است.

كوتاه سخن آنكه اين ادعا كه فطرت انسانى مقتضى است كه آدمى به هيچ چيز دلبسته نشود و با هيچ موجودى انس و الفت نيابد مردود است. آنچه به عنوان يك ارزش منفي در ارتباط با تعلّق قلبي به ديگران مطرح مي‌شود اين است كه وابسته شدن به چيزها يا كساني كه انسان را از رسيدن به كمال مطلوب بازمي‌دارند نامطلوب است.

حاصل آنكه:  

انسان به حسب فطرتْ كمال طلب است و هر چيزي را داراي كمال يا وسيلة استكمال بيابد به آن دل مى‌بندد. اما بشر در تشخيص خود همواره راه صواب نمى‌پويد و چه بسا دچار خطا و لغزش مى‌شود و چيزهايى را كمال يا وسيلة نيل به كمال مى‌پندارد كه در واقع چنين نيستند. چه بسيارند امورى كه موجب لذت آنى يا منافع زودگذر و محدودند، لكن مصيبت‌ها و ضررهاي دائمي و ماندنى به دنبال دارند؛ و چه كم‌اند كسانى كه در مقام داورى و گزينش، عواقب و تبعات امور را به خوبي درك كنند و مصالح راستين خود را از بين نبرند. به هر حال، انسان پيش از هر چيز بايد كمال حقيقى خود را بشناسد و در پرتو اين شناخت به هر چيزي كه وي را در رسيدن به كمال راستين كمك مي‌كند، توجه نمايد و از سوى ديگر، از هرچيزى كه مانع استكمال است و شخص را از توجه و علاقة باطنى به كمال باز مى‌دارد صرف‌نظر کند. خلاصه آنكه اخلاقاً نبايد به آنچه سد راه كمال‌جويى است دل بست. آزادى از جميع تعلقات نه ممكن است و نه مطلوب. آنچه ممكن است، آزادى از تعلقاتى است كه سالك طريق كمال را از پويش و تكامل باز مى‌دارد.

اين معناى آزادى از ديدگاه اسلام، پذيرفته و مورد تأكيد است. در علم و فلسفة اخلاق اسلامى كمال حقيقى آدمى را تقرب به خداى متعال مي‌دانند و با تأكيد هر چه