در عالَم، موجودى بدبخت‌تر و معذّب‌تر از ابليس سراغ نداريم؛ امّا آيا ابليس منكر وجود خدا بود؟ از گفت و گوى او با خدا معلوم مى‌شود كه او به «خالقيت خدا» اعتقاد داشته است؛ چه اين كه در علت عدم سجده به حضرت آدم(عليه السلام)گفت: تو مرا از آتش خلق نمودى و او را از خاك خلق كردى: قَالَ مَا مَنَعَكَ ألاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِى مِنْ نَار وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِين[1]؛ [خداوند] فرمود: چون تو را به سجده امر كردم چه چيز تو را باز داشت از اين كه سجده كنى؟ گفت: من از او بهترم. مرا از آتش آفريدى و او را از گِل آفريدى. بنابراين شيطان خالقيت خدا را قبول دارد.

آيا ابليس منكر ربوبيت تكوينى خدا بود؟ او در گفت و گو با خدا، ذات اقدس الهى را «ربّ» خطاب نمود. بنابر اين، ابليس به تدبير جهان از ناحيه خدا معتقد بود: قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِى لاَُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِى الاَْرضِ وَ لاَُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعيِن[2]؛ گفت: پروردگارا! به سبب آن كه مراه گمراه ساختى، من (هم گناهانشان را) در زمين برايشان مى‌آرايم و همه را گمراه خواهم ساخت.

آيا ابليس منكر روز معاد بود؟ پاسخ منفى است. او از خدا خواست كه تا روز قيامت بدو مهلت دهد: قَالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِى إِلَى يَوْمِ يُبْعَثوُن[3]؛ گفت: پروردگارا! پس مرا تا روزى كه برانگيخته خواهند شد مهلت ده.

آيا ابليس از عبادت خدا استنكاف مىورزيد؟ با مراجعه به كلام حضرت اميرالمؤمنين(عليه السلام)در نهج البلاغه، پاسخ اين پرسش روشن مى‌گردد. حضرت در مورد عبادت ابليس مى‌فرمايد: وَ كَانَ قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلاَفِ سَنَة، لاَ يُدْرى أَمِنْ سِنِى الدُّنْيَا أَمْ مِنْ سِنِى الاْخِرَةِ، عَن كِبرِ سَاعَة وَاحِدَة[4]؛ او شش هزار سال عبادت كرد كه مشخص نمى‌باشد از سال‌هاى دنيا يا آخرت است، امّا با ساعتى تكبّر همه را نابود كرد.

اكنون سؤال اساسى اين است كه چه عاملى باعث بدبختى ابليس شد؟ پاسخ اين است كه او در ربوبيت تشريعى مشكل داشت و «توحيد در ربوبيت تشريعى» را قبول نداشت؛ يعنى اعتقاد به اين كه تنها خدا است كه حق امر و نهى كردن دارد و همه دستورات خدا را بايد بدون چون و چرا انجام داد. مشكل ابليس در امورى مانند: توحيد در خالقيت، توحيد در ربوبيت