و لطائفه فإنّ لألفاطه لذّة الجدّة و رونق الحداثة» [6] . طبرسى گرچه گاهى در تفسير «جوامع الجامع» از تفسير «مجمع البيان» و يا شايد از ديگر دانشمندان سخنانى نقل مى‌كند [1] ولى مى‌توان گفت كه بيشتر بلكه نزديك به همهء مطالب آن از كشّاف اقتباس شده است، او حتّى در مواردى كه زمخشرى از تفسير آيه سكوت كرده‌ [2] ، و يا قراءت غير عاصم را اصل قرار داده‌ [3] ، و يا عبارت آيه را بنحوى تغيير داده‌ [4] ، و يا مانند اين امور، از تفسير كشّاف تبعيّت نموده است.

امتياز اين كتاب از تفسير كشّاف تنها در امور زير است:

1-اختصار، و حذف زوائد و مطالب غير ضرورى، طبرسى در اين كتاب بطورى در اين باب كوشيده كه غالبا مطالب را در قالب عبارات موجز و كوتاهترى بخوبى بيان كرده است. ولى متأسّفانه در برخى از موارد اين اختصار موجب تعقيد، و يا إخلال لفظى و معنوى شده‌ [5] در حاليكه در كشّاف در آن موارد هيچگونه تعقيد و يا إخلالي ديده نمى‌شود.

2-در بسيارى از موارد رواياتى از طرق شيعه نقل شده كه گاهى با تفسير صاحب كشّاف موافق‌ [6] ، و در بسيارى از مواضع با تفسير مذكور مخالف است‌ [7] .

3-طبرسى در اين تفسير در پاره‌اى از موارد مطالبى از تفسير كبير خود (مجمع البيان) نيز نقل كرده است‌ [8] .

4-در مواردى كه آراء كلامى اماميّه با نظر معتزله موافق نيست، و يا نظر شخصى طبرسى در تفسير آيه با نظر زمخشرى مخالف است طبرسى از نظر صاحب كشّاف عدول كرده، و آنچه را خود حقّ مى‌دانسته بيان نموده است‌ [9] .

طبرسى در اين كتاب هر گاه از حضرت صادق (ع) روايتى نقل مى‌كند غالبا بجهت رعايت اختصار حرف «ص» را براى لقب شريف آن حضرت رمز قرار داده، و حتّى در پاره‌اى از موارد از ذكر مثل كلمهء «قال» و «عن» و مانند آن قبل از آن حرف نيز صرف نظر نموده است‌ [10] ، ولى چون نسخه‌اى كه براى چاپ از روى آن استنساخ شده است نسخهء «ب» بوده و اين نسخه-چنانكه مصحّح محترم آن در خاتمهء طبع تصريح كرده‌ [11] -به تصرّف خود رمز مزبور را به «عن الصّادق» تبديل كرده، لذا اينجانب نيز به تبع آن نسخه از بكار بردن رمز مزبور غالبا خوددارى كرده‌ام.

طبرسى-چنانكه اشاره شد-در زمانى آغاز به تأليف اين كتاب نموده كه سنّ او از هفتاد گذشته و-چنانكه خود نيز در خاتمهء كتاب فرموده-در سال 542 تا 543 در ظرف 12 ماه به عدد نقباء موسى (ع) و خلفاء پيغمبر اسلام (ص) اين مهمّ به پايان رسانده است.

[1]

ق-و نحو و معانى و بيان پرداخته، و از متن قرآن آنقدر در اين كتاب آورده كه بنظر او احتياج به تفسير داشته است، و گاه قراءت غير مشهور را اصل قرار داده و قراءت عاصم را بعنوان قراءت ضعيف تفسير كرده است، پيروان زمخشرى چون صاحب جوامع الجامع در اين كتاب، و بيضاوى در تفسير خود در اين جهت نيز از او پيروى نموده‌اند. غالب مفسران كه پس از زمخشرى به كار تأليف تفسير پرداخته‌اند از سخنان او در كشاف مخصوصا در مورد قواعد ادبى استفادهء بسيار نموده‌اند حتى برخى از مفسران، نزديك به همه و يا لا اقل قسمت معظم تفسير خود را از همين كتاب دريافت داشته‌اند. براى نمونه به همين «جوامع الجامع» و تفسير بيضاوى مراجعه شود.

[6] ص 3.

[1]رجوع شود به صفحات 17، 54، 316.

[2]مانند ذيل آيهء 49 و آيهء 122 و 123 از سورهء بقره.

[3]مانند ترجيح «تفدوهم» بر «تُفََادُوهُمْ» در آيهء 85 از سورهء بقره ص 60.

[4]مانند «يتفكرون» بجاى‌ «تَتَفَكَّرُونَ» در ص 11 س 13، و مانند «جعلناكم أزواجا» بجاى‌ «وَ خَلَقْنََاكُمْ أَزْوََاجاً» در ص 366 س 1، و «ما تدعون من دونه من شى‌ء» در ص 446 س 13.

[5]رجوع شود به صفحهء 436 س 18 و ص 441 س 13.

[6]رجوع شود به صفحهء 116 و 160 و موارد ديگر.

[7]رجوع شود به صفحهء 40 و 48 و 77 و 79 و موارد بسيار ديگر.

[8]مانند صفحات 17 و 54 و 316.

[9]به صفحات 261-262 و 315 و 337 مراجعه شود.

[10]رجوع شود به صفحات 66 و 194 و 214 و 244 و 311 و موارد ديگر.

[11]ص 559.