و الفؤاد ولدي أبو نصر الحسن أحسن اللّه نصره و أرشد أمرى و أمره أن أجرّد من الكتابين كتابا ثالثا يكون مجمع بينهما و محجر عينهما يأخذ بأطرافهما و يتّصف بأوصافهما و يزيد بأبكار طرائف و بواكير (او بواكر) لطائف عليهما» [1] .

طبرسى در آغاز از قبول درخواست پسر سر باز مى‌زند زيرا عمر او از هفتاد گذشته و پيرى تاب و توان او برده، پسر الحاح مى‌كند و شفيع بر مى‌انگيزد تا اينكه پدر به ناچار در مقام اجابت در خواست او بر مى‌آيد:

او خود در اين باره گويد: «فاستعفيته مرّة بعد أخرى لما كنت أجده في نفسى من ضعف المنّة و وهن القوّة فلقد ذرّفت على السّبعين سنيّا [2] و بلغت من الكبر عتيّا و صرت كالحنيّة حنيّا و اشتعل الرّأس شيبا و قاربت شمس العمر مغيبا فأبى إلاّ المراجعة فيه و العود و الاستشفاع بمن لم أستجز (خ: أستنجز، أستحسن) له الرّدّ فلم أجد بدّا من صرف وجه الهمّة إليه و الإقبال بكلّ العزيمة عليه و هممت أن أضع يدى فيه ثمّ استخرت اللّه- تعالى و تقدّس-فى الابتداء منه بمجموع مجمع جامع للكلم الجوامع أسمّيه كتاب جوامع الجامع و لا شكّ أنّه اسم وفق للمسمّى و لفظ طبق للمعنى» [3] .

طبرسى اين كتاب را خود وسيط ناميده آنجا كه گفته است: «و أرجو أن يكون بتوفيق اللّه و عونه و فيض فضله و منّه كتابا وسيطا خفيف الحجم كثير الغنم لا يصعب حمله و يسهل حفظه و يكثر معناه و إن قلّ لفظه... » [4] .

پس طبرسى تا اين تاريخ سه تفسير بيش تأليف ننموده، و او خود به كبر نخستين، و وجازت دومين، و وساطت سومين تصريح كرده است، و چنانكه از استنكاف و اظهار ناتوانى و پيرى او بر مى‌آيد بر حسب ظاهر پس از اين تفسير توانى نداشته است تا تفسير ديگر تأليف كند و نام ديگرى بر آن نهد، و بنا بر اين مى‌توان اطمينان نمود به اينكه تفسير كبير و وجيز و وسيط همان «مجمع البيان» و «كافى شافى» و «جوامع الجامع» است نه تفسير يا تفسيرهاى ديگر.

طبرسى جز إلحاح پسر، مشوّق ديگرى براى اين تأليف خود ذكر كرده است، او در مقدّمه مى‌گويد: «و ممّا حدانى إليه و حثّنى و بعثني عليه أن خطر ببالي و هجس بضميري بل ألقى في روعى محبّة الاستمداد من كلام جار اللّه العلامة [5]

[1]ص 2.

[2]اين كلمه در صفحهء 3 پاورقى 8 به فتح سين معنى شده است، ولى ظاهر اين است كه به كسر سين، و جمع سنة بفتح سين است، و در آغاز سنين بوده است و نون دوم بجهت رعايت سجع به ياء تبديل شده است.

[3]ص 3.

[4]ص 4.

[1]

[5] در اينجا مناسب است دربارهء زمخشرى و كتاب نفيس او سطورى چند آورده شود:

اما زمخشرى: محمود بن عمر بن محمد بن عمر ابو القاسم زمخشرى خوارزمى نحوى لغوى متكلم معتزلى است كه بسبب طول اقامت در مكهء معظمه به جار اللّه لقب گرفت، او در سال 467 در ديه زمخشر از قراء خوارزم متولد شد، سپس به بغداد رفت و از دانشمندان آن سامان بهره بر گرفت، مدتى نيز به خراسان آمد، و طالبان دانش را از پرتو دانش خويش بهره‌مند ساخت، وى علامهء ادب و نسابهء عرب بود، در مذهب به اعتزال تظاهر بسيار مى‌نمود، براى او تصانيف بسيارى بر شمرده‌اند كه مهمترين آنها را بايد تفسير كشاف دانست، زمخشرى 71 سال زندگى كرد و در شب عرفه بسال 538 هجرى قمرى در مسقط الرأس خويش جان سپرد (طبقات المفسرين سيوطى ص 41 و هدية الأحباب قمى ص 145) .

و اما كتاب كشاف كه مهمترين تأليف زمخشرى است در ظرف قدرى بيشتر از 6 سال، در مكهء معظمه تأليف شد. گويند:

تفسير كشاف أولين تأليف زمخشرى است ولى چنانكه او خود در مقدمهء اين كتاب گويد فراغت او از كار اين تأليف در سنوات اواخر عمرش بوده است «و نا هزت العشر التي سمتها العرب دقاقة الرقاب (شصت تا هفتاد سالگى) فأخذت في طريقة أخصر من الاولى... ففرغ منه في مقدار مدة خلافة أبى بكر الصديق و كان يقدر تمامه في أكثر من ثلاثين سنة... » (ص 3) . ظاهرا مقصود مورخان همان قسمت است كه در آغاز در خوارزم بر برادران دينى خود املا نموده است چنانكه خود در مقدمه گويد:

«و لقد رأيت إخواننا في الدين من أفاضل الفئة الناجية... فأمليت عليهم مسألة في الفواتح و طائفة من الكلام في حقائق سورة البقرة و كان كلاما مبسوطا كثير السؤال و الجواب... » (ص 3) . زمخشرى در اين كتاب سخت كوشيده است آيات قرآن را به كمك تسلط خود بر قواعد ادبى بر مذهب خويش تطبيق دهد. او در اين تفسير بيشتر به جهات ادبى از لغت و صرف-