كار نخست بيونانى و سپس به پارسى پهلوى و سريانى و زبانهاى ديگر انجام شد.

(رجوع شود به اخبار العلماء ص 7 و عيون الانباء ج 1 ص 69).

يكى از كسانى كه بر ارسطو هم شرح نوشته و هم نقد كرده است يوحنا و يا يحيى نحوى اسكندرانى است كه جريان نقد و ايرادات وى بر منطق ارسطو معروف است.

عبد اللّه بن مقفع در قرن دوم هجرى كتاب قاطيقورياس ارسطو را خلاصه كرده است. گويند وى كتابهاى منطقى را از زبان پهلوى بزبان عربى ترجمه كرده است.

و ظاهرا نخست كتاب ايساغوجى فرفوريوس را بزبان عربى نقل كرده است.

(رجوع شود به كتاب نقل علوم يونانى به جهان عرب ترجمه احمد آرام ص 91).

اشاره شد كه در سال 145 كه بغداد تأسيس گرديد بناى خاصى براى مراوده ايرانيان در دربارهاى خلافت گذارده شد و بسال 170 هارون بخلافت رسيد و نهضت ترجمه و نقل علوم يونانى معمول گرديد، بيت الحكمه تأسيس شد و بدست ايرانيان افتاد قديمى‌ترين اطلاعى كه مسلمين از راه منابع سريانى از ارسطو پيدا كردند از راه آثار منطقى ارسطو بود و يكى از مترجمين صدر اول حنين ابن اسحاق است كه از مردم حيره بود و از مسيحيان و مدرسان مدرسه جنديشاپور شاگرد ابن- ماسويه. (عيون الانباء ج 1 ص 315).

ديگر محمد بن ذكرياى رازى است و ابو نصر فارابى است (متوفى 371) و ديگر ابو اسحاق ابراهيم نوبختى و ديگر ابو سليمان محمد بن طاهر بن بهرام منطقى سجستانى (متوفى 371). و ابو الخير حسن بن سوار بن بابا بن بهرام منطقى.

فارابى در رسائل متفرقه خود در مورد اكتساب مقدمات و ترتيب آنها براى بدست دادن مطلوب و نتيجه‌گيرى گويد: براى هر مطلوب و نتيجه، محمولى و موضوعى است و اين هر دو ضد يكديگرند و در عين حال جزء يكديگر.

اجزاء محموله هفت‌اند. جنس، فصل، حد، رسم، ماهيت، خاصه و عامه، اين بيان بدين صورت شايد براى كسانى كه به اصول منطق آشنايى دارند تازگى داشته باشد.

وى برهان را دو قسم داند يكى برهان هندسى و ديگر برهان منطقى، پس بايد نخست از راه هندسه مقدار مورد نياز گرفته شود تا فكر در اثر ارتباط هندسى تربيت يابد و سپس بوسيله منطق فكر را بايد تمرين داد.

و بطورى كه ملاحظه ميشود در جهان اسلام اولين كسى است كه توجه باستدلال هندسى كرده و آن را بر استدلال منطقى مقدم ميدارد.

يكى ديگر از كتب مهم فارابى كتاب الفاظ مستعمله در منطق است.

(چاپ بيروت 1986 م.) اين كتاب كليد فهم منطق است كه اگر اين كتاب نمى‌بود بسيارى از اصطلاحات‌