بهمنيار- و غيرها.

بخش دوم‌

- تصنيفات فلسفى وى مانند كتاب الشّفاء و كتاب النّجاة و كتاب الاشارات و كتاب المبدأ و المعاد كه با اندك كم و بيش همان مطالب كتاب الشفاء را در بر دارد، و مطالعه‌كننده گمان ميكند كه فصولى از كتاب الشّفاء را گرد هم فراهم آورده‌اند، و شايد خود شيخ مباحث مبدأ و معاد را از آن كتاب بيرون آورده- و كتابى جداگانه ساخته است.

امّا كتاب الشفاء دائرة المعارف علوم عقلى است، و مهمترين تصنيف شيخ است كه در شرق نه پيش از شيخ و نه بعد از او تا زمان حاضر كتابى بدين بسط و تفصيل حاوى اقسام فلسفه نظرى تصنيف نشده است، و كتاب درّة التاج هم در فارسى گر چه مباحث رياضى آن بيشتر است و از حكمت عملى هم بى‌بهره نيست ولى در ساير مباحث بسيار مختصر- و بفلسفه اشراق مايل است.

ابو عبيد در مقدّمه كتاب الشّفاء گويد: كه شيخ در هر يك از مباحث رياضى مطالبى‌

ما لم يتشخص لم يوجد، بنا بر اين و چون وجود برأى صحيح عين تشخص است لازم ميآيد كه كلى طبيعى هم جدا از افراد خود موجود باشد، پس كلى طبيعى نسبت بافراد و اشخاصى كه مصداق او هستند مانند اب واحد نسبت بابناء نيست چنانكه رجل همدانى پنداشته و بلكه نسبت آن بافراد و مصاديق خود همچون نسبت آباء بابناء است. بدين گونه كه با هر فرد يك كلى طبيعى بالعرض موجود است، و بعبارت ديگر از تعقل هر فردى همان معنى دريافته مى‌شود كه از تعقل فرد ديگر ادراك مى‌شود. همچنانكه اگر هزار صفحه زير ماشين چاپ ببرند همه يك نقش مى‌پذيرند و اگر يكى از آن صفحات را هزار بار تجديد طبع كنند. چيزى بر نقش نخستين افزوده نمى‌شود، مگر اينكه صفحه زير ماشين را عوض كنند.