چنانكه: يا مقصد عالى فلسفى را بصورت قصّه در آورده- مانند رسالة الطّير، و رسالة حىّ بن يقظان. و يا فصلى از مباحث شريعت را بر مبانى فلسفى استوار كرده و با اصول حكمت (بقسمى كه سابقه ندارد) تطبيق كرده است، مانند رساله معراجيّه- و نيروزيه (در تفسير فواتح السور) و صمديه (در تفسير سورة الاخلاص) و تفسير معوّذتين (سورة الفلق- و سورة الناس) و رساله در امر زيارات- و دعا- و امثال اينها، كه درين رسائل اگر هم مصنّف مطلبى از فلاسفه پيشين اقتباس كرده باز ايراد كردن اين مطالب بصورت قصّه- يا تطبيق كردن آنها با آيات كريمه قرآن و مباحث دينى نتيجه فكر خود اوست.

و نظير اينها است رسالاتى كه در پاسخ سؤالات معاصرين خود نگاشته مانند پاسخ پرسشهاى ابو ريحان بيرونى، و پاسخ ايرادات مردم شيراز بر كتاب نجات و نامه او بابو عبيد جوزجانى فى الانتفاء عما نسب اليه من معارضة القرآن. و ردّ رساله ابو الفرج عبد اللّه بن الطيب البغدادى در قواى طبيعيّه و نامه وى بعلماء دار السلام بغداد كه در آن از علماء دار السلام خواسته است كه ميان وى و رجل همدانى منصفانه حكومت كنند [1] و مباحثات او با

[1] - سخن مشهور كه رجل همدانى گفته است: كلى طبيعى را سوار الاغ ديدم، غلط است زيرا كسى كه اهل دانش و اصطلاح است- ممكن نيست تا اين درجه بخطا رفته باشد- كه كلى را صريحاً بجزئى اشتباه كند، و اگر چنين مى‌بود هر دانشجوى مبتدى از خطاى وى آگاه مى‌شد، و وى را بر چنين خطاى فاحشى سرزنش ميكرد، و نيازى نبود باين كه شيخ از علماء دار السلام تقاضاى حكميت كند.

بلكه مقصود او اينست كه كلى طبيعى در خارج موجود است، بدين گونه كه همه مشخصات افراد عارض اوست، ولى بالملازمه هر چه در خارج موجود باشد مشخص است كه الشي‌ء