نبايد بر اين باور بود كه هر نوع مزاج، الزاماً مزاج شبيه به خود (از اخلاط) را در بدن به وجود مى‌آورد، و توان توليد مزاج متضاد با خود را- ولو عارضى نه ذاتى- ندارد، زيرا بسيار اتفاق مى‌افتد كه يك مزاج، ضد خود را ايجاد مى‌كند؛ مثلًا مزاج سرد و خشك سرشتى، رطوبت بيگانه در بدن به وجود مى‌آورد، وجود اين رطوبت بيگانه در بدن ناشى از هم سنخى با مزاج اصلى بدن نيست، بلكه از ناتوانى دستگاه گوارش عارض مى‌گردد.

علايم افتراقى براى تشخيص مزاج سوداوى‌

اين انسان كه از مزاج سرد و خشك با رطوبت بيگانه برخوردار است، نشانه‌هاى تشخيصى ذيل را دارد:

1. بدنى لاغر [1]؛

2. سستى مفاصل‌ [2]؛

3. كم مويى‌ [3]؛

4. ترسويى‌ [4]؛

5. سردى و نرمى پوست‌ [5]؛

6. تنگى رگ‌ها [6]؛

مانند اين حالت‌ [7] مزاج سن پيرى است با اين كه در حقيقت سرد و خشك مى‌باشد، ولى باعث توليد بلغم (با مزاج سرد وتر) در بدن مى‌گردد.

(در ادامه بحث گوارش) بايد بدانيد كه براى خون و آنچه همراه با خون جريان دارد، هضم و گوارش سوم (هضم عروقى) [8] در رگ‌ها، به وجود مى‌آيد و آن گاه كه به اعضا

[1] به دليل سوء تغذيه از ضعف گوارش.

[2] به دليل تجمع رطوبات در مفاصل ناشى از ضعف گوارش، رخوت در آنها عارض مى‌گردد.

[3] به دليل نقصان حرارت.

[4] به دليل كم خونى كه باعث ضعف قلب مى‌باشد.

[5] سردى سطح بدن به دليل استيلاى سردى، و نرمى پوست به دليل رطوبت بيگانه.

[6] به دليل سردى كه باعث انقباض رگ‌ها مى‌گردد.

[7] يعنى به وجود آمدن مزاج ضد نسبت به مزاج اصلى بدن‌

[8] حكيم جيلانى مى‌گويد: مقصود از هضم عروقى، رگ‌هاى كوچك بدن مى‌باشد زيرا آنچه از رگ‌هاى كوچك خارج مى‌شود در رنگ و قوام با آنچه در كبد بوده، متفاوت مى‌باشد.