بيشتر نبوده، و بدن را به سمتى خارج از تساوى در كيفيت (گرمى و سردى) سوق ندهد و در آن، تأثيرى فراتر از اعتدال موجود نگذارد؛ پس معتدل نسبت به عملكرد دارو در بدن انسان اطلاق مى‌شود.

همچنين اگر مى‌گوييم: دارويى گرم يا سرد است، نه بدين معناست كه آن دارو در گوهر خود به نهايت گرمى يا سردى مى‌رسد و نه اين كه آن دارو در گوهر خويش گرم‌تر يا سردتر از بدن انسان است كه اگر اين چنين بود معتدل را نيز بايد، مزاجى همانند مزاج انسان مى‌دانستيم، پس مقصود از داروى گرم يا سرد، ايجاد گرمى يا سردى فراتر از آنچه در بدن بوده، به وسيله آن دارو، مى‌باشد.

بر اين اساس (كه مقصود از مزاج دارو، چگونگى عملكرد آن در بدن مى‌باشد) گاه يك دارو (چون ايجاد سردى مى‌كند) نسبت به بدن انسان سرد است ولى همان دارو نسبت به بدن عقرب گرم است‌ [1] همچنين گاه يك دارو نسبت به بدن انسان گرم است، ولى همان دارو نسبت به بدن مار سرد است، بلكه گاه يك دارو (به دليل تفاوت مزاج شخصى) نسبت به بدن شخصى، گرمى بيشترى ايجاد مى‌كند تا نسبت به بدن شخص ديگر، لذا به پزشكان معالج، توصيه مى‌شود هرگاه يك دارو، در تبديل مزاج بيمارى، مفيد واقع نشد در ادامه درمان، بدان دارو بسنده نكنند، و در صدد تعويض دارو برآيند. [2]

اينك كه درباره مزاج‌هاى معتدل به حد وافى سخن گفته شد، رشته كلام را به بحث پيرامون مزاج‌هاى نامعتدل مى‌بريم.

[1] بدن عقرب بسيار سرد است و دارو هر چند نسبت به بدن انسان سرد مى‌باشد، ولى نسبت به بدن عقرب ايجاد گرمى مى‌كند.

[2] در مبناى طب مزاجى ملاك تعيين مزاج يك دارو چگونگى تأثير آن در بدن انسان معتدل مى‌باشد لذا مثلًا گياه راوند را داروى گرم مى‌دانيم چرا كه در بدن انسان گرمى ايجاد مى‌كندگر چه در بدن اسب باعث سردى مى‌شود، لذا تأثيرات كيفى داروها مقوله‌اى نسبى بوده و نسبت به مزاج نوع و حتى مزاج شخص متفاوت مى‌باشد بنا بر اين آنچه در كتاب‌هاى مفردات تحت عنوان طبيعت داروها تنظيم گرديده بر اساس تأثير آنها بر شخص معتدل از نوع انسان مى‌باشد.