فصل دهم خاتمه‌ى سخن در برهان‌ 721

(817) قبلا بيان كرديم كه لازم است علم به مبادى برهان از علم به نتايج برهان مؤكدتر باشد. ممكن است كسى شك كرده و بگويد: آيا اين هر دو علم‌اند و به يك قوه مربوطند، يا يكى علم است و دوّمى چيز ديگرى است كه مربوط به قوه‌ى ديگرى است؟ و آيا [علم به مبادى برهان‌] از زمانى كه خلق شده‌ايم در ما موجوداند، و ما آن‌ها را از آن زمان مى‌دانيم، در اين صورت چگونه امكان دارد كه ما علمى داشته باشيم و از آن آگاه نباشيم تا اين‌كه رشد كرده و كامل شويم در حالى‌كه جايز نيست ما علم برهانى‌اى داشته باشيم كه آن را ندانيم، پس چگونه امكان دارد علمى صحيح‌تر از برهان داشته باشيم و آن را ندانيم؟ و اگر ما آن را مى‌دانستيم و بعدا فراموش كرديم، كى مى‌دانستيم و كى فراموش كرديم؟ جايز نيست ما در دوران كودكى آن را بدانيم و موقعى كه استكمال يافتيم آن را فراموش كنيم و بعد از مدتى آن را به هنگام استكمال به ياد آوريم. حق اين است كه ما ابتدا نسبت به مبادى برهان غفلت داريم، سپس آن‌ها را تحصيل مى‌كنيم، پس ما چگونه مى‌توانيم امر مجهولى را بدون برهان تحصيل كنيم؟ 722 و اگر با برهان تحصيل مى‌كنيم، در اين صورت به مبادى‌اى محتاج هستيم كه قبل از مبادى اولى وجود دارند و اين محال است. 723 راهى براى حلّ اين مشكل وجود ندارد مگر اين‌كه در ما قوه‌اى وجود داشته باشد كه شأن آن يادگيرى بدون تعليم و به كمك اعوانى باشد كه كمك‌شان در جهتى غير از جهت تعليم است. و اين اعوان همان قواى حس ظاهر و حس باطن است كه در تمام، يا اكثر حيوانات موجود است. حس ظاهر هرچند در تمام حيوانات يافت مى‌شود، با اين‌حال حسّ باطنى كه داده‌هاى حس ظاهر به نفس را حفظ مى‌كند چه‌بسا در تمام حيوانات يافت نشود، يا اگر در تمام حيوانات هم يافت شود، چه‌بسا در بعضى از آن‌ها فعل آن قوه ثباتى نداشته باشد مانند كرم و پشه و پروانه، كه از آتش فرار مى‌كند سپس فراموش مى‌كند كه آتش به آن اذيت مى‌رساند و به سوى آن باز مى‌گردد. امّا در حيوانات كامل، آنچه كه از طريق حواس اخذ مى‌شود مدّت مديدى باقى مى‌ماند. حيوانات از طريق قواى درّاكه دو چيز را اخذ مى‌كنند: اول صورت محسوس و خلقت آن مانند خلقت مضرّ بودن گرگ، و خلقت مهربان بودن انسان؛ و اين صورت را حيوان با حس اخذ كرده و در خيال، كه در مقدّم دماغ است، حفظ مى‌كند. و دوّم معنى محسوس مانند منافات داشتن گرگ و موافقت شخص مهربان. حيوان اين قسم را با حس درك نمى‌كند، بلكه با قوه مميّزه‌اى درك مى‌كند كه وهم ناميده مى‌شود كه به‌سان عقل ماست، و