قرار دارد، به همين‌سان از راه تشريح استنباط كرديم كه حيوان مركب از جوهر مستمسك و جوهر سيّال است. 682 و همين‌طور لوازم جزئيات را از اجزاء استنباط كرديم، مثل اين‌كه هر حيوانى كه گوش ندارد تخم‌گذار است، و هر حيوانى كه بال آن منفصل است تخم‌گذار است و حيوانى كه بال آن متصل است تخم‌گذار نيست و هر حيوانى كه شاخ دارد، فكّ بالاى آن فاقد دندان است. و از اين‌جا مى‌دانيم كه ماده‌ى دندان صرف شاخ شده است، و هر حيوان شاخ‌دار داراى شكمبه است زيرا دندان ندارد و لازم است كه غذاى وى قبل از رسيدن به جوف باطن‌اش تا حدّى هضم شود، و هيچ ماهى ريه ندارد.

(795) و أمثال هذه المستنبطات و عللها نافعة فى إعطاء اللم، و إن لم يكن كل ما ذكرناه إعطاء علة، فإنه إذا كنا حصلنا بالتشريح و التجربة معا أن الكرش يوجد لشى‌ء هو ذو قرنين و ذو رجل، و لكن لا لأنه ذو رجل: إذ قد لا يوجد لذى رجل آخر، و لكن لأنه ذو قرن- إذ كل ذى قرن مثل الثور و الأروى و الماعز فله كرش، فإذا قيل لنا لم لهذا الحيوان كرش؟ فقلنا لأنه له قرن، أو إن قيل لنا لم ليس له كرش؟ فقلنا لأنه ليس له قرن، كان هذا نافعا بوجه ما فى جواب اللم، و إن لم يكن فيه إعطاء العلة القريبة. و لكن يجب أن يتأمل أن أى معنى يلزم أى معنى بالذات حتى لا يجعله لازما لما هو أخص منه أو أعم منه. و ربما كان المعنى المشترك مأخوذا من طريق التناسب مثل أن الحرف للسلحفاة كالشوك للسمك و العظم للإنسان.

(795) امثال اين استنباطات و علت‌هاى آنان در اعطاى لمّ نافع‌اند، هرچند آنچه گفتيم اعطاى علت نكند؛ زيرا وقتى ما از راه تشريح همراه با تجربه حاصل كرديم كه حيواناتى كه داراى دو شاخ و پا هستند شكمبه دارند، لكن نه از آن جهت كه پا دارند: زيرا بعضى حيواناتى كه پا دارند شكمبه ندارند، بلكه از آن جهت كه شاخ دارند- زيرا هر حيوانى كه شاخ دارد مانند گاو و بز كوهى و بز، شكمبه هم دارد؛ و وقتى از ما بپرسند كه چرا اين حيوان شكمبه دارد؟ در جواب مى‌گوييم چون شاخ دارد، يا وقتى بپرسند چرا اين حيوان شكمبه ندارد؟ در جواب مى‌گوييم كه چون شاخ ندارد، اين امر به وجهى در جواب لم سودمند است، هرچند در اين جواب علت قريب اعطا نشود. لكن واجب است كه تأمّل شود كه كدام معنى ذاتا كدام معنى را مستلزم است تا اين‌كه چيزى را به آنچه اخصّ يا اعمّ از آن است نسبت ندهيم. و چه‌بسا معنى مشترك از طريق تناسب اخذ شود، مانند اين‌كه لاك لاك‌پشت به منزله‌ى استخوان‌هاى خار ماهى و استخوان انسان است. 683