بوجه على مطالب كيف و كم و أين و غير ذلك فليفعل. فحينئذ يكون مطلبا «هل» و «لم» يطلبان التصديق، و مطلبا «ما» و «أى» يطلبان التصور.

فصل پنجم در مطالب و امور مربوط به آن‌ها و در اين فصل اصناف مبادى علوم و اصناف حدود وسط ذكر مى‌شود

(45) مطالب، به حسب نياز ما در اين‌جا، به تقسيم اول به سه قسم، و به تقسيم دوّم به شش قسم تقسيم مى‌شوند. امّا به تقسيم اول عبارتند از: مطلب «ما»، مطلب «هل» و مطلب «لم». مطلب «ما» بر دو قسم است: قسم اوّل آن است كه با آن معنى اسم پرسيده مى‌شود مانند:

خلأ چيست و عنقا چيست؟ 40 و قسم دوّم آن است كه با آن از حقيقت ذات پرسيده مى‌شود مانند: حركت چيست، مكان چيست؟ و مطلب «هل» نيز بر دو قسم است: اول، هل بسيط، و آن عبارت از اين است كه از وجود شئ به‌طور اطلاق پرسيده شود و دوّم، هل مركّب، و آن عبارت از اين پرسش است كه: آيا فلان چيز چنين و چنان است يا نه‌ 41؛ و در اين‌جا وجود، وجود رابطى است نه وجود محمولى. مانند: آيا انسان حيوان است، يا حيوان نيست. مطلب «لم» نيز بر دو قسم است: زيرا سئوال «لم» يا به حسب قول و قضيه است كه از حدّ اوسط سئوال مى‌كند و آن علّت اعتقاد به قضيه و تصديق آن در قياسى است كه مطلوبى را نتيجه مى‌دهد. و يا [سئوال‌] به حسب نفس الامر است كه از علت وجود شئ چنان‌كه هست سئوال مى‌كند، اعم از اين‌كه از اصل وجود يا از كيفيت وجود آن سئوال كند. امّا مطلب‌اىّ و كيف و كمّ و مكان و زمان و غيره، به نحوى به مطلب «هل» قابل بازگشت است. اگر كسى درصدد ازدياد مطالب باشد اشكال ندارد؛ امّا در حقيقت مطالب علمى ذاتى، همان [مطالب شش‌گانه‌] است. با اين حال مطلب «اىّ» از مطالب ديگر 42 بسيطتر است و از نظر دلالت بر مطلوب شديدتر است؛ زيرا با مطلب «اىّ» از امتياز شئ با خواصّ خود پرسيده مى‌شود و امّا قلمرو مطالب ديگر از اين نظر وسيع و مجال‌شان عريض است. 43 اگر كسى بخواهد مطلب «اىّ» را به نحوى لحاظ كند كه بر مطالب كيف و كم و مكان و غيره مشتمل باشد اشكال ندارد. پس در اين صورت دو مطلب «هل» و «لم» تصديق، و دو مطلب «اىّ» و «ما» تصوّر را مورد پرسش قرار خواهند داد. 44

(46) فمطلب «ما» الذى بحسب الاسم متقدم على كل مطلب؛ و أما مطلب «ما»