و الذى يفعل هذا الفعل هى المخيّلات، فإنها تقبض النفس عن أمور و تبسيطها نحو أمور، مثل ما يفعله الشئ المصدّق به، فتقوم مع التكذيب بها مقام ما يصدّق به: كمن يقول للعسل إنه مرة مقيّئة فتتقزز عنه النفس مع التكذيب بما قيل، كما تتقزز عنه مع التصديق به أو قريبا منه. و كما يقال إن هذا المطبوخ المسهّل هو فى حكم الشرب، و يجب أن تتخيله شرابا حتى يسهل عليك شربه، فيتخيل ذلك فيسهل عليه، و ذلك مع التكذيب به. فهذا الواحد هو مبدأ القياسات الشعرية. و منافع القياسات الشعرية عند الجمهور فى الأمور الجزئية قريبة من منافع القياسات المعقودة من المصدقات التى تؤلف منها قياسات فى الأمور الجزئية: إذ كان الغرض فى إيقاع التصديق فيها هو تقزز النفس على انقباض و انبساط، أو سكون عنهما. و إذا كان التخيل من شأنه أن يفعل ذلك، قام مقامه. على أن أكثر عوام الناس أطوع للتخيل منهم للتصديق. فهذا قسم.

فصل چهارم در شمارش مبادى قياس‌ها به نحو عامّ‌

(30) مبادى قياس‌ها يا امورى هستند كه به نحوى مورد اعتقاد مى‌باشند، يا مورد اعتقاد نمى‌باشند. و آنچه مورد اعتقاد نيست اگر از طريق تأثير در نفس، كه قائم مقام امر مورد اعتقاد است، جارى مجراى امر مورد اعتقاد نباشد، اصلا در قياس‌ها مورد استفاده قرار نمى‌گيرد. 27 و آنچه اين فعل را دارد مخيّلات است، زيرا مخيّلات، مثل امر مورد اعتقاد، نفس را در قبال برخى امور قبض و در قبال برخى امور ديگر بسط مى‌بخشند، و از اين طريق على‌رغم كاذب بودن مى‌توانند قائم مقام امر مورد اعتقاد باشند: مانند اين‌كه كسى درباره‌ى عسل بگويد: عسل تلخ و تهوّع‌آور است، كه على‌رغم علم به دروغ بودن آن، نفس حالت قبض پيدا مى‌كند، درست عين يا شبيه به حالتى كه نفس با تصديق اين قول پيدا مى‌كرد. و يا وقتى گفته مى‌شود اين داروى مسهل در حكم يك شربت گوارا است، با تخيّل دارو به عنوان شربت، خوردن آن آسان مى‌شود؛ و فرد آن را چنين تخيّل كرده و به آسانى مى‌خورد، على رغم اين‌كه به كذب اين سخن اعتراف دارد. چنين امورى مبدأ قياسات شعرى است. و سودمندى قياسات شعرى نزد عامه‌ى مردم درباره‌ى امور جزئى نزديك به سودمندى قياسات حاصل شده از تصديقات اعتقادى است كه درباره‌ى امور جزئى تأليف مى‌يابند: زيرا هدف از ايقاع تصديق در قياسات نوع اخير تغيير حال نفس به انقباض و انبساط، يا رهايى از اين حالات است. و هرگاه‌