نام کتاب : برهان شفا نویسنده : ابن سينا جلد : 1 صفحه : 22
كل مقدمة محسوسة أو مجربة أو أولية فإنها مشهورة و فى حكمها. و لا
ينعكس. و كل استقراء حقيقى فهو أيضا استقراء بحسب الظاهر، و لا ينعكس. و ليس كل ما
أورد فى الجدل فهو شىء بعيد عن البرهان، بل كثير من المواد البرهانية مذكورة فى
الجدل، لكنها لم تؤخذ من حيث هى صادقة بوسط أو بلا وسط، بل من حيث هى مشهورة. و لو
أخذت من حيث هى صادقة لم يرض بمشهورات غير صادقة. فالمادة الجدلية الأولى أعم من
المادة البرهانى الأولى. نعم سيتشعب البرهان إلى مواد لا تكون مشهورة، و لكن ليست
تلك المواد بالمواد الأولى للبرهان. و مع ذلك فإن النسبة التى تكون بين تلك المواد
البرهانية لا يدفع الجدل استعمالها، بل إنما لا يستعملها لأنه ليس له الى معرفتها
سبيل. و أما النسبة التى بين تلك الحدود فتستعمل فى الجدل، لكن الحدود أنفسها ربما
دقّت عن الجدل. و فى المنطق لا يعطى الحدود إنما يعطى النّسب التى بين الحدود.
فإذن نسب المواد الثوانى مما يعطى أيضا فى تعليم صناعة الجدل بحسب المنطق.
(9) لكن بعضى اعتقاد دارند كه بهتر است فنى كه «جدل» را مىآموزد بر
اين فن [برهان] مقدّم باشد، و اين سخن با انكار و مخالفت شديد [ديگران] روبرو
شده است، و صاحب چنين رأيى مستحّق چنين انكار و مخالفت نيست، زيرا كسى كه براى به
تأخير انداختن فن برهان وقت كافى داشته باشد و اجل [در اين كار] برايش مهلت دهد، و
چنين كند، اين طريق از جهتى بهتر خواهد بود؛ هرچند مقدّم داشتن برهان از جهت ديگرى
ارجحيت دارد. مقدّم داشتن برهان از جهت حسن اختيار و ترس از روزگار رواست، و مقدّم
داشتن جدل از جهت رعايت تدريج در تعليم مناسب است: زيرا مدار جدل بر قياس و
استقراء استوار است، و هريك از اين دو ممكن است برهانى و غير برهانى باشد. و
اوّلين قياسهاى برهانى يا از مقدّمات محسوس و مجرّب و اوّلى تأليف مىيابد، يا از
يك قياس بديهى نتيجه مىشود، چنانكه به زودى بر آن واقف خواهى شد. و استقرائات
برهانى استقرائاتى هستند كه تمام افراد را استيفاء كنند. امّا قياس جدلى از
مقدّمات مشهور حاصل مىشود و استقراء جدلى يا به حسب ظاهر و يا به حسب ادعاى [طرف
مجادله] تامّ محسوب مىشود. و هر مقدمهى محسوس و تجربى و اوّلى، مشهور بوده و در
حكم مشهور است؛ امّا نه برعكس. و هر استقراء تام و حقيقى، به حسب ظاهر هم استقراء
محسوب مىشود و نه برعكس. و اينطور نيست كه هر آنچه در جدل وارد شود امرى غير
برهانى باشد، بلكه بسيارى از مواد برهانى در جدل مورد استفاده است، لكن [اين
موادّ] در جدل از حيث صادق بودنشان، خواه صدق با واسطه، خواه صدق بىواسطه، اخذ
نمىشوند بلكه از حيث مشهوريت استعمال مىشوند. و اگر [اين موادّ] صرفا از حيث
صادق بودنشان اخذ مىشدند،
نام کتاب : برهان شفا نویسنده : ابن سينا جلد : 1 صفحه : 22