فصل دوّم در مرتبه‌ى كتاب برهان‌

(8) در فنون گذشته‌ى منطق، اكثرا ترتيب طبيعى بحث مراعات گرديد و حق اين بود كه فن بسايط 6 بر مركّبات مقدّم باشد و فن تركيب اوّل جازم مقدّم بر فن قياس مطرح شود؛ و فن قياس مطلق بر فن قياسات خاص‌ 7 مقدّم باشد. امّا هر يك از فنونى كه اينك به بحث آنها منتقل شده‌ايم مى‌تواند بر ديگرى مقدم باشد، و هيچ ترتيب خاصّى ضرورتا مورد نياز نيست. با اين حال به نظر مى‌رسد كه معلّم اوّل فن برهان را قبل از ساير فنون [صناعات خمس‌] مطرح كرده باشد: زيرا هدف اصلى از همه‌ى فنون گذشته‌ى [منطق‌]، و حتى خود قياس، كسب حقّ و يقين است، و اين هدف در فن برهان، و نه در مباحث ديگر، حاصل مى‌شود، و در هر امرى مقدّم داشتن اهمّ، اولويت دارد؛ چنانكه قبل از امر مستحّب بايد به امر واجب پرداخت. امّا آنچه ساير فنون افاده مى‌كنند به اين صورت است كه بعضى از آنها 8 در مسائل اجتماعى مشترك سودمند هستند و از آنها كمالات خاص استفاده نمى‌شود و تعليم برخى از آنها 9 هم چون تعليم امور شرّ است كه به خاطر احتراز از آنها تعليم مى‌شود. و كمال خاص قبل از كمال مشترك است. زيرا برخى از اين فنون به خاطر احتراز از آن، و برخى به خاطر تمرين يا سركوب معاند حقّ تعليم مى‌شود. و بعضى از آنها به خاطر كسب توانايى بر سخن گفتن با توده‌ى مردم براى واداشتن آنها بر مصالح خويش، از طريق آنچه كه تخيّل يا ظنّ مى‌كنند، تعليم مى‌شود 10. و تلخيص اين فنون براى تكميل اقسام [صناعات خمس‌] اجتناب‌ناپذير است.

(9) لكن من الناس من رأى أن الأصوب هو أن يتقدّم الفنّ المعلّم للجدل على هذا الفن، فاستنكر ما يقوله كل الاستنكار ورد عليه كل الرد، و ليس يستحق الرجل كل ذلك النكير و كل ذلك الرّد: فإن من وسع وقته للتأخر و أملى له فى الأجل فسلك ذلك السبيل، كان ذلك أحسن من وجه، و إن كان الأول أحسن من وجه. فإن الأول أحسن من جهة حسن الاختيار و الشفقة على الروزكار. و الثانى أحسن من جهة اختيار حسن التدريج: و ذلك لأن مدار الجدل إنما هو على القياس و الاستقراء، و من كل واحد منهما: برهانى و غير برهانى.

و القياسات البرهانية الأولى هى المؤلفة من مقدمات محسوسة و مجرّبة و أوليّة القياس كما ستقف عليه. و الاستقراءات البرهانية هى المستوفية المذكورة. فأما القياس الجدلى فهو من المقدمات المشهورة، و استقراؤه من المستوفية بحسب الظاهر أو بحسب الدعوى. و