الذاتى قد يقال أولا، و قد يقال غير أول. فإذا كان الشى‌ء محمولا على كلية الموضوع مثل الجنس و الفصل و العرض اللازم فإنما يكون أوليا له إذا كان لا يحمل أولا على شى‌ء أعم منه حتى يحمل بتوسط ذلك الشى‌ء عليه. فإنّا إذا قلنا «كل إنسان جسم» فإن الجسم ليس أوليا للإنسان: لأن الجسم يحمل على الحيوان فيكون حمله على الحيوان قبل حمله على الإنسان. فلا يتوقف حمله على الحيوان أن يكون محمولا على الإنسان. و لا يحمل على الإنسان إلا و قد حمل على الحيوان. و الشى‌ء الذى يكون لشى‌ء و لم يكن لآخر، لا يكون للآخر إلا و قد كان له، فهو للشى‌ء أولا و قبل كونه للآخر.

فصل سوّم در كلى بودن مقدمات برهان و معنى «اوّلى» و اتمام سخن درباره‌ى «ذاتى»

(200) در كتاب «قياس» كلى بر آنچه كه بر همه‌ى افراد صادق است گفته مى‌شود، هرچند در همه‌ى زمان‌ها صادق نباشد. و در كتاب «برهان»، كلى بر محمولى گفته مى‌شود كه علاوه بر صدق آن بر همه‌ى افراد، در همه‌ى زمان‌ها نيز، كه موضوع شرط ذكر شده‌ى خود را دارد، صادق باشد. گاهى مفاهيم «مقول على الكل» و «كلّى» در كتاب «برهان» با همديگر اختلاف پيدا مى‌كنند، به اين معنى كه «كلّى» در كتاب «برهان» عبارتست از آنچه كه بر همه‌ى افراد در همه‌ى زمان‌ها صادق بوده و علاوه بر اين، اوّلى نيز باشد. پس با جمع اين سه شرط، كلى مى‌گردد. و هريك از دو نوع ذاتى، گاهى اوّلى و گاهى غير اوّلى است. زيرا هرگاه چيزى مانند جنس و فصل و عرض لازم محمول همه‌ى افراد موضوع باشد، اين محمول فقط زمانى براى آن موضوع اوّلى خواهد بود كه قبلا بر چيزى اعم از موضوع حمل نشده باشد، تا اين‌كه به واسطه‌ى اين چيز اعم بر موضوع مذكور حمل شود. وقتى مى‌گوييم: «هر انسان جسم است» در واقع جسم براى انسان اوّلى نيست: زيرا جسم بر حيوان حمل مى‌شود و حمل آن بر حيوان قبل از حمل آن بر انسان است. پس حمل جسم بر حيوان بر محمول بودن آن بر انسان متوقّف نيست و جسم بر اسنان حمل نمى‌شود، مگر اين‌كه قبل از آن بر حيوان حمل شود. و چيزى كه براى چيزى است ولى براى ديگرى نيست، بر چيز سوّم حمل نمى‌شود، مگر آن‌كه ابتدا بر چيز دوّم حمل شود، زيرا آن چيز براى چيز دوّم قبل و اوّل از بودنش براى چيز سوم است.