جهل مركّب است، نه هر جهلى. كسى كه گرفتار جهل بسيط است، معذور است.

معذورها در منطقة الفراغ كفر و ايمان قرار دارند. اينان نه كافرند و نه مؤمن. در منطقة الفراغ كفر و ايمان، نه كسانى جاى مى‌گيرند كه متنعّم به نعمت‌هاى الهى بوده و در صراط مستقيم قرار دارند و نه كسانى كه خشم و غضب الهى گريبانشان را گرفته و هرگز روى سعادت را نمى‌بينند، خيل عظيمى از انسان‌هايى كه قرآن به آنها نام گمراهان داده است در اين منطقه قرار دارند. [1]

3. چون‌وچرا ممنوع‌

او سرانجام به گمان خويش پاسخ درستى پيشنهاد كرده و گفته است:

إنّ قوله «إن كان القدر فلم العقاب؟» سؤال باطل؛

اين‌كه شيخ الرئيس مى‌گويد: اگر همه‌چيز برطبق قضاوقدر است، پس چرا كيفر؟

پرسشى باطل است.

برمبناى اشاعره، همه‌چيز فعل خداست و هيچ‌كس حق ندارد درباره فعل خداوند چون‌وچرا كند. كيفر و انذار هم از افعال خداوند مى‌باشند و جاى هيچ‌گونه پرسشى درباره فعل او نيست.

آرى، اگر قضاوقدر به معناى استناد بى‌واسطه همه امور به خدا باشد و تمام علل و اسباب و شرايط و معدّات مورد انكار قرار گيرند، حق با امام فخر رازى است؛ اما اگر قضاوقدر به معنايى باشد كه موردنظر فيلسوفان است، علل و اسباب و فواعل ديگرى هم در طول فاعليّت خداوند مطرحند. بنابراين، راه چون‌وچرا باز است. اگر زيدى بيمار شود و طبيبى درباره علت يا علل بيمارى او به بررسى و آزمايش بپردازد و پرسش‌ها و چون‌وچراهايى مطرح كند و با توجه به شناخت علل و اسباب، به‌

[1] . ر. ك: آيه‌هاى آخر سوره فاتحة الكتاب.