برسند، مگر اين‌كه دست‌خوش اجتماعات و برخوردهايى موذى مى‌شوند. [1] و همين طور اجسام حيوانى و امور عالم هستى به خطا و انحرافى منتهى مى‌شوند كه در امر معاد يا در راه حق زيان‌بخش است يا شهوت و غضبى غلبه مى‌كند كه به معاد انسان زيان مى‌رساند. [2]

و قواى مذكور به كمال خود نمى‌رسند، مگر اين‌كه در برخوردها و تصادم‌ها دست‌خوش خطا يا هيجانى غالب مى‌شوند.

و اين، در اشخاص و اوقاتى است كه به مراتب از اشخاص سالم و اوقات سلامت كمتر است. [3]

و از آن‌جا كه اينها در عنايت نخستين، معلومند، مانند مقصود بالعرضند.

بنابراين، شر- بالعرض- داخل در قدر است. گويى- بالعرض- مورد رضاى خالق مى‌باشد. [4]

شرح و توضيح‌

در اين بخش شيخ الرئيس به حلّ مشكل شرور پرداخته است؛ چراكه با توجه به اين‌كه خداوند متعال، خير محض است، اين پرسش براى هر انديشورى مطرح است كه چگونه از خير محض، شرورى صادر شده است.

مشكل شرور، برخى را به انكار آفريدگار حكيم واداشته است. چنان‌كه مادّى‌ها به سبب مشاهده شرورى به اين ورطه گرفتار شده‌اند.

برخى ديگر به سبب مشكل شرور به ثنويت روى آورده و قائل به دو فاعل خير و شر- به نام يزدان و اهريمن يا نور و ظلمت- شده‌اند.

[1] . دومين مثال براى خير غالب است.

[2] . سومين مثال درباره انسان است.

[3] . خير هم بر اشخاص انسان غلبه دارد و هم بر اوقات.

[4] . خداوند فاعل بالعنايه است و شرور نسبى و اندك، مطلوب به الذات نيستند؛ بلكه مطلوب بالعرضند. اين‌كه مى‌گويد: «مانند مقصود بالعرض» براى اين است كه واجب الوجود فاعل بالقصد نيست.