نكته مهم و در خور توجه اين است كه عالمان منطق، بديهيّات را شش قسم شمرده‌اند. حكيم سبزوارى مى‌گويد:

[1]

بديهيّات ما شش قسمند و اينها را مبدأ همه نظريّات بگير.

بديهيّات شش‌گانه منطق‌دانان، عبارتند از: اوّليّات، تجربيات، فطريّات، حدسيّات، متواترات و مشاهدات.

فيلسوفان اسلامى برآنند كه بديهيّات، تنها يك قسمند و آن هم اوّليّات است؛ چرا كه تنها، همين قسم است كه در تصديق آنها تنها به تصوّر موضوع و محمول نياز است و هيچ مثونه زايده‌اى ندارد؛ ولى بقيّه، يا به قياس خفى‌ [2] يا به قياس مقارن‌ [3] يا حواسّ ظاهر يا استماع از گروهى كه توافق آنها بر كذب محال باشد و يا حدس، نياز دارند.

5. تصوّر فعلى و انفعالى‌

اين همان تقسيمى است كه در اين فصل، مورد نظر شيخ الرئيس است.

از آن‌جا كه وى در فصل پيش، پس از ردّ نظريّه اتّحاد عاقل و معقول، نظريّه ارتسام را مطرح كرد، در اين فصل مى‌خواهد ببيند علم ارتسامى واجب الوجود چگونه به دست مى‌آيد. از اين‌رو، بر آن شد تا علم حصولى را به فعلى و انفعالى تقسيم كند.

كاملا آشكار است كه اين تقسيم در علم حضورى جارى نيست.

علم فعلى، سبب معلوم و علم انفعالى، برگرفته از معلوم است. به سخنى ديگر،

[1] . زين الدين مجاور جورابچى، خودآموز منظومه در فن منطق، ص 208.

[2] . در تجربيّات، يك قياس خفى نقش دارد. مى‌گوييم: «لو كان هذا اتّفاقيّا لما كان دائميّا أو أكثريّا» سپس با رفع تالى، رفع مقدّم مى‌كنيم.

[3] . در مورد فطريّات مى‌گويند: «قياساتها معها» مانند قضيّه: «الأربعة زوج» به اين لحاظ است كه ما به قياس مقارن تعبير كرده‌ايم.