شيخ الرّئيس در پايان كتاب سفسطه از منطق «شفاء» سخن خود ارسطو را نقل مى‌كند كه او در باب قياس از پيشينيان خود جز قوانين مجمل و ضوابط غير مفصّل چيزى به ارث نبرده، و اين او بوده است كه با رنج فراوان و كوشش بسيار ضروب هر قياس و شرائط انتاج آن را بيان داشته است. آنگاه ابن سينا پس از نقل سخن ارسطو خود مى‌گويد:

«اى گروه دانش پژوهان و انديشمندان درباره آنچه اين مرد بزرگ گفته تأمّل كنيد كه آيا بعد از او تا به امروز كه نزديك به هزار و سيصد سال مى‌گذرد كسى آمده است كه بر آن خرده گيرد، و يا ثابت كند كه در سخن او نقصى هست، و يا بر آن چيزى بيفزايد؟ خير، آنچه ارسطو آورده كامل و ميزان صحيح و حقّ صريح مى‌باشد.» [1]

روش قدما بر آن بوده است كه مباحث علم منطق را در نه مقاله مستقلّ و پى در پى تنظيم مى‌كردند كه عبارت بودند از: 1- «ايساغوجى» يا مدخل منطق كه در آن از بعضى الفاظ كه بر معانى كلّى دلالت مى‌كنند بحث مى‌كردند. 2- «قاطيغورياس» يا مقولات كه در آن از اجناس عالى ماهيّات ممكنه كه آنها را «مقولات عشر» ناميده‌اند گفتگو مى‌شد. 3- «بارى ارميناس» يا عبارت كه مشتمل بر ابحاث قضايا مى‌باشد.

4- «آنالوطيقاى اوّل» يا قياس كه در آن از صورت قياس به طور كلّى بحث مى‌شود. 5- «آنالوطيقاى دوّم» يا برهان كه در آن از قياسى كه مقدّماتش قضاياى يقينى باشد سخن مى‌گويد. 6- «طوبيقا» يا جدل.

7- «سوفسطيقا» يا مغالطه يا سفسطه. 8- «ريطوريقا» يا خطابه. 9- «بوطيقا» يا شعر.

رساله‌هاى منطقى ارسطو كه بعد از او در يك مجموعه فراهم آمده و بر آن نام «ارغنون» اطلاق كرده‌اند به ترتيب شامل: قاطيغورياس، بارى ارميناس، آنالوطيقاى اوّل و دوّم، طوبيقا و سوفسطيقا بوده است. سپس فرفوريوس، حكيم نو افلاطونى حوزه اسكندريه، در رساله‌اى الفاظ پنجگانه يعنى: جنس، نوع، فصل، عرض خاصّ و عرض عامّ را كه در «ارغنون» فراوان تكرار شده بود را شرح كرده و بر آن نام «ايساغوجى» يعنى مدخل نهاد. سپس دو بخش ريطوريقا (خطابه) و بوطيقا (شعر) را هم كه مستفاد از دو رساله ديگر ارسطو بود به رسالات منطقى افزودند. و به اين ترتيب رساله‌هاى نه گانه فراهم آمد و در دوره اسلامى همه آنها به عربى ترجمه شد. [2]

[1] - «شفاء»، منطق، سفسطه، مصر 1958 م.؛ ص 113.

[2] - ر. ك: ابن نديم؛ «الفهرست»؛ ص 313- 308؛ خوارزمى؛ «مفاتيح العلوم»؛ ليدن 1968 م.؛ ص 152- 140.؛ ابن خلدون؛ «مقدّمه»؛ ص 491.