اول- نص‌

: هنگامى كه شارع مقدّس، حكمى را لغو مى‌كند كه به نفس زيانى هنگفت مى‌رساند، يا براى انسان گونه‌اى حَرَج و دشوارى را سبب مى‌شود ومى گويد:

إِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ‌ [1].

«... مگر اينكه ناچار باشيد ...»

ويا مى‌گويد:

وَمَا جَعَلَ عليكُم فِى الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ‌ [2].

«... و در دين (اسلام) كارِ سنگينى و سختى بر شما قرار نداد ...»

و يا مى‌فرمايد:

يُرِيدُ اللَّهُ بكُمُ اليُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ [3].

«خداوند براى شما آسانى مى‌خواهد نه دشوارى.»

يا آن گونه كه پيامبر مى‌فرمايد: «لَاضَرَرَ وَلَا ضِرارَ»؛ «نه بايد به خود ضرر رسانْد نه به ديگران» دراين هنگام در مى‌يابيم كه ارزش حفظ نفس بزرگتر از ارزش احكام فرعى است، ولى هنگامى كه موجوديت اسلام باخطر روبه‌رو شود، در اين‌جا دين (به سان يك مجموعه) مهمتر از نفس مى‌گردد و فرمان به جنگ داده مى‌شود:

وَقَاتِلُوهُم حتَّى لَاتَكونَ فِتْنَةٌ ويَكُون الدِّينُ للَّهِ‌ [4].

«و با آنها پيكار كنيد؛ تا فتنه (و بت‌پرستى، و سلب آزادى از مردم) باقى نماند؛ و دين مخصوص خدا گردد ...»