تمدّن در لحظات تحليل رفتن، ارزشهاى پرتو افشان خود را از دست نمى‌دهد وحتّى در نظر من، بزرگترين تجليّات ارزشها در لحظات آغازين تحليل رفتن آن هويدا مى‌شود، آنجا كه انسانهاى مخلص براى نجات آن به آخرين تلاشها همّت مى‌گمارند؛ تلاشهايى كه بر هشدار شديد از سرانجام همسويى با بيماريهاى مادى (اسراف، ظلم، استكبار ونظاير آن) استوار است، ولى ملّتهايى كه به آسايش واستراحت گرايش يافته‌اند گوشى براى شنيدن اين هشدارها ندارند ومى‌ميرند در حالى كه خداوند سبحان حجّت رساى خويش را بر ايشان كامل كرده است.

بدين ترتيب شگفت نيست اگر در چنين لحظاتى سخنان وحى آواى بلندى يابد وآن گونه كه توين بى مى‌گويد: هر يك از تمدّنهاى نسل سوم كه هم اكنون هنوز پابرجاست باورى دينى دارد كه جانمايه اين تمدّن تلقّى مى‌شود واز طريق دين، تمدّن باپيوند نسَب به تمدّن ديگرى از تمدّنهاى نسل دوم مى‌پيوندد.

توين بى برپايى تمدنها وسقوط آنها را به گردش چرخى تشبيه مى‌كند كه كالسكه دين را به جلو مى‌رانَد.

توين بى گامهاى پيشرفت دينى را در نامهاى ابراهيم، موسى، پيامبران عبرانى ومسيح عليه السلام عرضه مى‌دارد وآنها را به ترتيب نتيجه تحليل رفتن جوامع سومرى، مصرى، بابِلى وهلنى مى‌داند [1].

از آنچه گذشت انديشه‌هاى زير را نتيجه گيرى مى‌كنيم:

اول- هر ملّتى روحى دارد كه آن روح برخاسته از مرحله‌اى تمدّنى و از مجموعه چالشهاى داخلى وخارجى كه در اين مرحله باآن روبه روست ونيز از چگونگى پاسخ دادن بدانها، مى‌باشد.

دوم- اين روح ارزشهاى مشخّصى را به وجود مى‌آورد.

سوم- رسالتهاى الهى براى نجات تمدّن بشرى وجامعه انسانى ظهور كرده‌اند وپيش از ويرانى اين جامعه به دليل فروپاشى تمدّنى آن، هشدارش مى‌دهند. گاهى آدميان به اين نداى الهى پاسخ مى‌دهند (مثل قوم يونس) وگاهى پاسخ‌