- 1- خلاصه تأمّل اخلاقى در عصر حاضر

پس از مرورى مشتاقانه به ديدگاههاى مكاتب مختلف اخلاقى نيكوست كه اندكى به آسايش و تحقيق پيرامون آنچه از ميوه‌هاى تأمّل اخلاقى نزد فلاسفه بزرگ چيده‌ايم بپردازيم و ببينيم چه به كف آورده‌ايم؟

چنين مى‌يابيم كه اين ميوه‌ها به يكديگر مى‌مانند و روى به هدفى والا دارند كه همان رهايى يافتن از شهوتهاى زودگذرِ خويشتن به سوى هدفى والاتر است كه اگرچه دراين هدف با يكديگر اختلاف دارند، ليكن در ضرورت آن با هم متّفق القول‌اند.

آن حالتى از گذشت است كه ذات جز بدان تكامل نمى‌يابد؛ حالتى از عشق و در جستجوى يافتنِ الگوى والا و اخلاقى نوين براى نفس (به تعبير قرآنى «إقتحام العقبة» پشت‌سر نهادن گردنه).

در وجود تمايل شديد در نفس انسان به سوى وضعى بالاتر ترديدى نيست. آيا اين پژواك نداى آسمانى است كه اخلاق والا را بر جان مى‌نشاند؟ طرفداران مكاتب فوق مادى در اخلاق به اين پرسش پاسخ مثبت مى‌دهند. آنها مى‌گويند: آدمى با همه ابعاد مادى و معنوى خود قطره‌اى است در جويبارى جوشان و يا جرقه نورى است در آبشارى پرتو افشان كه نور آن چشم را خيره مى‌كند و هر چيزى در آن حكايت از موجودات دارد و بدين ترتيب اين تمايل بايد بازتاب همان ندايى باشد كه همه چيز را احاطه كرده است و بدين سان تأكيد مى‌كنند كه: اين نداى فوق مادى نمايانگرِ فرمان‌