تأویل آیه نور

صالح بن سهل الهمذانی قال، قال أبوعبدالله علیه‌السلام: فی قول الله تعالی - ألله نورالسماوات و الأرض، کمشکوة: فاطمة علیهاالسلام. فیها مصباح: الحسن. ألمصباح فی زجاجة: الحسین. کوکب دری: فاطمة کوکب دری بین نساء أهل الدنیا. من شجرة مبارکة: ابراهیم. لا شرقیة و لا غربیة: لا یهودیة و لا نصرانیة. زیتها یضی‌ء: یکاد العلم یتفجر بها. نور علی نور: امام منها بعد امام. یهدی الله لنوره: یهدی الله للأئمة. أو کظلمات... الروایة.
و عن علی بن جعفر، عن أخیه موسی علیه‌السلام: مثله.
کافی باب ان الأئمة نور الله ح 5
ترجمه: صالح بن سهل از اهل شهر همدان گفت، حضرت امام ششم علیه‌السلام در پیرامون آیه نور فرمود: مشکاة: حضرت زهراء سلام الله علیها باشد.
مصباح: امام مجتبی علیه‌السلام است.
زجاجة: امام أبوعبدالله حسین علیه‌السلام باشد.
کوکب دری: حضرت زهراء سلام الله علیها باشد از میان زنها.
شجرة مبارکة: حضرت ابراهیم خلیل‌الله است.
لا شرقیة و لا غربیة: او متمایل به یهودیت و نصرانیت نیست.
زیتها یضی‌ء: اضاءه و نشر علوم و حقائق است از او.
نور علی نور: امامی پس از امامی از آن ظاهر شود.
یهدی الله لنوره: هدایت به حضرات أئمه علیهم‌السلام باشد.
و علی بن جعفر از برادرش امام هفتم علیه‌السلام، مثل این روایت را نقل کرده است.
توضیح: این تأویل برای توضیح و تطبیق و ذکر مصادیق باشد.
1- ألله نور: نور الهی در همه عوالم سماوی روحانی، و أرضی که جهان طبیعت و جسم است، و در جمیع موجودات و ممکنات، جلوه‌گر بوده، و با افاضه فیض وجود، و ظهور نور هستی در همه مراتب عوالم خلقت، همه را فراگرفته است.
و چون عوالم و موجودات دارای مراتب و طبقاتی باشند: قهرا تجلیات نور حق متعال نیز به اقتضای این طبقات در مقام ظهور از لحاظ شدت و ضعف متفاوت خواهد بود.
و باید متوجه باشیم که: نور پروردگار متعال مانند نور مادی محسوس محدود نیست، بلکه نور او بالاتر و متعالی‌تر و منزه‌تر از أنوار ملکوتی و جبروتی و نافذتر و لطیف‌تر از همه انوار معقول و محسوس باشد، و وجه جامعی که در میان أنواع نور موجود است: عنوان روشنایی خود در مقابل ظلمت، و روشن‌کننده موجودات دیگر است، و این معنی را درباره نور پروردگار متعال می‌توان تعبیر کرد که: او حیات مطلق نامحدود بوده، و حیات‌بخش موجودات دیگر است، و فیض و رحمت و بخشش او به همه عوالم منبسط و متجلی گشته است.
و أما فهم حقیقت نور ذات: از وسع استعداد و از قوه حواس و ادراک ما بیرون است.
2- مثل نور کمشکوة: این تمثیل از لحاظ آثار محسوس باشد، تا قابل فهم و تصور گردد، و سپس در مقام تأویل آن هم چون انسان نمونه کاملی است از عالم کبیر، و همه مراتب عوالم طبیعت و ملکوت و جبروت و از لاهوت در وجود او منطوی است: بهتر و روشنتر قابل تطبیق می‌شود.
مخصوصا اینکه از کاملترین و جامعترین أفراد انسان این معنی انتخاب گشته، و در وجود آنان این انطباق صورت گرفته، و برای آیه نور از آنها مثال آورده شود.
و مشکوة به معنی جای چراغ است، و چراغ دارای شیشه و مرکز نور و روشنایی باشد که شیشه و مشکوة از آنجا روشن گشته و نور گرفته و به خارج روشنایی می‌دهند.
و اگر از لحاظ مادی و روحانی بخواهیم مثالی بیاوریم، بهترین مثال همین است که در روایت باب ذکر شده است. و أما ابتداء در تمثیل به مشکوة: برای این است که نظر در مرتبه أول به بیان نور محیط به همه سماوات و أرض، و برای عموم طبقات مردم است، نه برای خواص که نظر به مصباح باشد.
3- کمشکوة فاطمة علیهاالسلام: حضرت زهراء سلام الله علیها مصداق حقیقی و ظاهری و باطنی مشکوة است، زیرا او نمونه کاملی است از سماوات و أرض (عوالم علوی و سفلی)، و او مادر ولی خدا امام دوم و همچنین امام سوم است، و بلکه نه امام دیگر نیز از أولاد أطهار او هستند.
پس هرگز در عالم خلقت چنین مشکوتی پیدا نمی‌شود که مادر یازده امام و فرزند پیغمبر خاتم انبیاء، و از شجره طیبه مبارکه بوده، و در عین حال مظهر أتم صفات الهی باشد.
و أما ضبط و تنظیم و حفظ و بسط و نشر نور که از وظائف طبیعی و خواص مشکوة است: در این مورد نیز آن حضرت ضبط و حفظ و تربیت فرزندش که مظهر نور خدا و مجلی علم و حقیقت و معرفت و ولایت است، بوده، و وسیله بسط و نشر علم و معرفت گشته است.
4- فیها مصباح الحسن علیه‌السلام: مصباح آلت روشنایی است که بدون واسطه نور بدهد، اگرچه نور دادن او محتاج به وجود شرائط و نبود موانع باشد.
و مصباح مانند چراغی است که با روغن یا نفت یا برق یا گاز و یا به وسیله دیگر روشن شده و روشنایی می‌دهد. و مصباح روحانی نورش معنوی و روحانی است، نه نور محسوس مادی، مانند نور علم و روحانیت و معرفت و سائر مقامات معنوی الهی.
و این نور معنوی است که: مردم را به سوی سعادت و خیر و کمال و حقیقت و عدالت و عبودیت و طهارت و صلاح و حسن نیت، هدایت و سوق می‌دهد.
و همین طوری که مصباح مادی انسان را برای زندگی مادی ظاهری راهنمایی می‌کند: مصباح معنوی نیز به سوی حیات روحانی و زندگی حقیقی و سعادت أبدی سوق می‌دهد.
5- المصباح فی زجاجة: الحسین علیه‌السلام: زجاجة شیشه صاف و پاک و لطیفی است که چون روی مصباح قرار گیرد: نور آن را معتدل و روی میزان صحیح کرده، و از باد و موانع دیگر حفظ نموده، و موجب بسط و نشر نور می‌شود.
و آن حضرت در زمان حیات برادرش امام مجتبی (ع) و پس از وفات او، پیوسته حافظ و ضابط مقامات روحانی و نور ولایت او بوده، و در بسط و نشر أهداف مقدس او کوشا شده، و برای دفاع از شخصیت الهی او مجاهدت می‌نمود.
آری چون نه امام از ذریه او بودند: در حقیقت از این جهت که مقام زجاجه بودن از مصباح باشد، همگی برنامه امام حضرت أبوعبدالله (ع) را اجراء کرده، و نور ولایت مصباح را حافظ و ضابط و ناشر گشتند. و أما جهت انتخاب آن حضرت برای مقام زجاجه بودن، و انتخاب امام مجتبی برای مصباح شدن: از این لحاظ است که أولا - امام حسن علیه‌السلام سبط أکبر بود. و ثانیا - امام حسین علیه‌السلام ده سال در ظل ولایت و مقام امامت او قرار گرفته و از او اطاعت می‌نمود. و ثالثا - حضرت مجتبی علیه‌السلام أشبه مردم بود به رسول اکرم (ص) از جهت خلق و بزرگواری و هیبت و روش. و رابعا - امام حسین علیه‌السلام پس از او به مقام ولایت و امامت رسیده، و برای حفظ و ضبط مناسبتر است. و خامسا - حضرات أئمه دیگر همه از أولاد امام حسین علیه‌السلام هستند، و عنوان زجاجه بودن ادامه پیدا می‌کند. و سادسا - رسول أکرم (ص) فرمود: أما الحسن فان له هیبتی و سوددی. و أما الحسین فان له جودی و شجاعتی. و صفت جود و شجاعت و مقاومت در مقابل حوادث و موانع، متناسب با زجاجه بودن است.
6- الزجاجة کأنها کوکب دری: زجاجه در أثر تلألؤ و تجلی نور مصباح مانند ستاره درخشانی شده، و افاضات مصباح به وسیله آن صورت خارجی پیدا می‌کند.
و أما کوکب درخشانی که از شجره مبارکه‌ای نور می‌گیرد: عبارت است از وجود نورانی و روحانی باعظمت حضرت زهراء سلام الله علیها. پس وجود آن حضرت از دو جهت مورد تشبیه (مشبه‌به) قرار می‌گیرد: از جهت مادر بودن به حضرات ائمه علیهم‌السلام که زجاجه و مصباح هستند: تشبیه به مشکوة شده است. و از لحاظ منعکس شدن نور مصباح و زجاجه و هم روشن شدن از شجره مبارکه نبوت و ولایت: تشبیه به کوکب دری گشته است.
و کوکب: چیزی است که متجمع شده و نور یا عظمت یا زیبایی از آن متجلی شود. و دری: چیزی است که در آن جریان و سیلانی از خیر و نور و نعمت بوده، و از محلی بیرون آید. و وجود آن حضرت چنین است: زیرا او مظهر عظمت و نور و زیبایی و جمال روحانی بوده، و مجرای خیر و برکت و رحمت و نور و معرفت باشد.
آری آن حضرت ام‌الائمه و خیر نساء العالمین و بنت رسول‌الله خاتم النبیین و از شجره مبارکه خلیل الرحمن است.
و آن حضرت در هر دو جهت از تشبیه: مثل أعلی و مصداق أتم و منحصر به فرد باشد. پس تکراری در تشبیه نیست.
7- نور علی نور، امام بعد امام: پس می‌باید این جمله مربوط به کوکب باشد، و چون کوکب تفسیر زجاجه است، و زجاجه هم در معنی تأویل شد به حضرات أئمه علیهم‌السلام: پس تفسیر کردن نور علی نور به جمله امام بعد امام صحیح خواهد بود.
و همچنین جمله یهدی الله للأئمة: نتیجه تأویلات گذشته خواهد بود، زیرا نور سماوات و أرض تأویل شد به مشکوة و مصباح و زجاجه، که عبارت شد از حضرت زهراء و فرزندانش.