معنای واحد و احد و «لا تدرکه الابصار»

کلینی آورده است:
از ابو هاشم جعفری روایت شده که گفت: از ابو جعفر دوم امام (جواد علیه السلام) سؤال کردم: معنی واحد چیست؟ در جواب فرمود: هم آوایی همه زبانها برگانگی او، چنانکه خدای متعال فرمود:
«و اگر از آنها (مشرکان) بپرسی چه کسی آنان را آفریده، قطعا می گویند: خدا.. [1]
صدوق روایت کرده است:
ابو هاشم جعفری گفت: از امام جواد علیه السلام پرسیدم معنای واحد چیست؟
فرمود: اجتماع تمام زبانها برگانگی او.[2] .
طبرسی گفته است:
ابو هاشم داوود بن قاسم جعفری گفت: به ابو جعفر دوم (امام جواد علیه السلام) عرض کردم: احد در آیه«قل هو الله احد» چه معنا دارد؟ حضرت فرمود: هم آوایی همگان برگانگی او؛ آیا نشنیده ای که می فرماید: «و هر گاه از آنان بپرسی چه کسی آسمانها و زمین را آفریده و خورشید و ماه را مسخر کرده است؟ می گویند: الله» [3] با این حال بعد از او می گویند: او شریک و مونس دارد! عرض کردم گفته خدای متعال که: «چشمها او را نمی بیند» به چه معنی است؟ فرمود: ای ابو هاشم! «تخیل دلها» دقیق تر از «دیدن چشمها» است، لذا تو گاهی «سند» و «هند» و شهرهایی را که نرفته و ندیده ای، تخیل می کنی. خدای متعال با تخیل دلها قابل درک و شناسایی نیست، چگونه چشمها او را درک خواهند کرد؟ [4] .
علامه مجلسی گفته است: در این روایات چند احتمال وجود دارد:
اول - این است که امام علیه السلام معنی واحد (وحدانیه خداوند) را به آنچه میان مردم مشهور است، حواله داده و لذا از معنی آن صرف نظر کرده (و به استدلال بر وحدانیه خداوند پرداخته) و به اذعان ذاتی و جبلی همه خرد ها بهگانگی ذات حق، استدلال فرموده است.
دوم - این است که مقصود از واحد (وحدانیه خداوند)، همان معنایی است که هر خردمندی، صرف نظر از انگیزه های نفسانی، بدان اقرار و اعتراف دارد.
سوم - اینکه لفظ واحد، در شرع برای این معنا وضع شده است و اجتماع و هم آوایی زبانها، در معنی آن أخذ شده است.
اما آیه شریفه، به نظر می رسد که در مقام اقامه دلیل بر مشرکان قریش است که خدای متعال را، آفریننده همه موجودات می دانستند و با این حال، بتها را پرستش می کردند و می گفتند: اینها شفیعان ما در پیشگاه خدایند!
و نیز احتمال دارد، منظور آیه این باشد که غریزه موجودات، بر پذیرشگانگی خدای متعال سرشته شده است؛ بنابراین، هر گاه به وجدان خود رجوع نمایند و بد اندیشی و تعصب را کنار بگذارند، خواهند دید که دل و جانشان، بدان معترف است و گواه بر این مدعا، آن است که هر گاه دچار ترسا خطر می شوند و به استیصال و اضطراب می رسند، جز به خدای متعال پناه نمی برند؛ چنانکه خدای متعال خود در جای جای قرآن مجید، بدان توجه داده است؛ با این حال، قول نخست (در مورد آیه)، درست تر به نظر می رسد.
البته توحید سه معنی دارد:
1 - توحید واجب الوجود (یگانه ای که وجودش، اجتناب ناپذیر است.)
2 - توحید آفریننده جهان و اداره کننده (گرداننده) نظام آفرینش.
3 - توحید معبود که تنها او، سزاوار پرستش است. و مشرکان قریش، مخالف معنی سوم و توحید عبادی بودند.[5] .