فضل بن شاذان نیشابوری

او مردی بزرگ و مورد اعتماد و فقیهی عالی مقام و متکلمی توانا بود. گروهی از بزرگوارترین یاران ائمه را - از قبیل «محمد بن ابی‌عمیر»، «صفوان بن یحیی»، و... - درک کرد و حدود پنجاه سال با آنان معاشرت داشت و از آنان استفاده می‌کرد. چنانکه خودش می‌گوید: هنگامی که «هشام بن حکم» درگذشت «یونس بن عبدالرحمن» خلیفه‌ی آنان شد، و هنگامی که او درگذشت «سکاک» در رد مخالفان، خلیفه‌ی مردم گردید و هم اکنون خلیفه‌ی مردم من هستم. [1] .
مرحوم شیخ طوسی او را از اصحاب امام هادی و امام عسکری علیهماالسلام ذکر کرده است و برخی از علمای رجال، او را از اصحاب امام علی النقی علیه‌السلام نوشته‌اند، ضمن آنکه او را از یاران امام جواد و امام عسکری علیهماالسلام نیز دانسته‌اند. [2] .
فضل بن شاذان کتابهای بسیاری نوشت. گفته‌اند 180 کتاب تألیف کرد، و از آن جمله کتاب «الایضاح» در علم کلام و تحلیل عقاید اصحاب حدیث است که توسط دانشگاه تهران در سال 1392 هجری به چاپ رسیده است. اقوال و آثار فضل بن شاذان مورد توجه علمای بزرگ بوده و به گفته‌های او در رد یا قبول راویان اکتفا می‌کردند. مرحوم کلینی - مؤلف کتاب اصول کافی - پاره‌ای از کلمات و نظرات او را در این کتاب شریف مورد توجه قرار داده است؛ و نیز مرحوم صدوق و شیخ طوسی به کلمات و اقوال او بسیار توجه داشتند. مؤلف «جامع الرواة» می‌نویسد: او رئیس و بزرگ طایفه‌ی ما - شیعیان - است و ارجمندتر از آن است که درباره‌ی او سخنی بگوییم.
فضل بن شاذان در سفری خدمت امام حسن عسکری شرفیاب شد. هنگام مرخص شدن از خدمت امام، کتابی که خودش نوشته بود از دستش افتاد. امام علیه‌السلام آن را برداشت و ملاحظه کرد و بر او رحمت فرستاد و فرمود: من بر مردم خراسان غبطه می‌برم که فضل بن شاذان را در میان خود دارند. [3] .به روایتی دیگر، کتاب «یوم و لیلة» او را به امام عسکری علیه‌السلام نشان دادند، آن گرامی سه بار بر او رحمت فرستاد و فرمود: سزاوار است به آن عمل شود. [4] . شهید بزرگوار قاضی نورالله شوشتری در مورد فضل بن شاذان می‌نویسد: او از اکابر متکلمان و فاضل‌ترین مفسران و محدثان و بزرگترین اشراف فقیهان و مجتهدان و معروف‌ترین قاریان و اهل لغت و... بوده است. [5] .
فضل بن شاذان در نیشابور می‌زیست. «عبدالله طاهر» مؤسس سلسله‌ی طاهریان او را به جرم شیعه بودن تبعید کرد و او به بیهق «سبزوار» رفت. هنگامی که خوارج در خراسان طغیان کردند، فضل از بیم آنان از آنجا بیرون رفته و از رنج راه بیمار شد و در ایام امامت امام حسن عسکری علیه‌السلام از دنیا رفت و در نیشابور قدیم به خاک سپرده شد. قبرش در یک فرسنگی نیشابور فعلی و زیارتگاه شیعیان است و به قبر وی تبرک می‌جویند. [6] .