سامرا پیش از میرزای مجدد

آن روزها با وجود آستان قدس عسکریین علیهماالسلام و با آن همه پیشینه تاریخی و... سرزمین سامرا به بوته فراموشی سپرده شده بود و تنها به عنوان یک شهر تاریخی و کهن، اسمی از آن مطرح بود و بس. شهری که روزگاری سه امام معصوم علیهم السلام را در برداشت و اسمش زینت بخش محافل محدثان و فقیهان بزرگ گشته و شهرتش زمین و زمان را درنوردیده بود، آن روزها، جز نام از آن خبری نبود. با وجود آن همه پیشینه پاک و تابناک، آن روزها از سامرای قدیم صحبتی در میان نبود و دیگر سامرا را کسی ناحیه مقدسه نمی خواند، بلکه شهری در دست اغیار، اسیر بود. حریم مقدس عسکریین علیهماالسلام خراب آباد گدایان و سیه بختان شده بود، چنان که گدای سامرا در زبانها مثل گشت و مشکل می شد کسی یافت که از این همه غربت و غم قصه ای در دل نداشته باشد. غبار این غربت چشمهای شیعیان را آزار می داد تا این که سید جلیلی از فقیهان نامدار، قیام کرد و با هجرت خویش از نجف به سامرا، شهر را دوباره احیا کرد و غبار غربت از گنبد ملکوتی عسکریین علیهماالسلام زدود و دیده ی دیدآوران را معطوف آن آستان مقدس ساخت و به پاس این بزرگداشت، چه توفیق های بزرگی که خدا رفیقش ساخت چنان که نام میرزای بزرگ شیرازی جاودانه شد و یادش تا ابد زنده و پایدار ماند. هر آن که جانب اهل خدا نگه دارد خداش در همه حال از بلا نگه دارد حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست که آشنا سخن آشنا نگه دارد. [1] .
میرزای بزرگ که به حق مجدد مذهب نامیده شده است و همیشه دل به سوی حضرت دوست داشت و خود را جز غلام خانه زاد حضرت مهدی نمی دانست.
آنهایی که دایره ی تنگ و تاریک مقام جویی و ریاست طلبی بودند نمی توانستند این هجرت میرزا را بفهمند و مجبور بودند که بگویند: آقا چرا نجف را ترک می کنید، اینجا باشید برای شما بهتر است. اما میرزای بزرگ، که دلش با مهر مهدی (روحی و ارواح العالمین لتراب مقدمه الفداء) مهد نور و فضیلت، خانه خیر و خلوص بود، در سر سودای عشق داشت و بس. و نمی توانست آستان قدس عسکریین علیهماالسلام و ناحیه مقدسه را در غربت ببیند و آرام نشیند، تنها به راه افتاد و دیار دوست را در پیش گرفت و رفت.
در خصوص سامرای پیش از میرزا قدس سره و تأثیر این هجرت در ساختار اجتماعی و فرهنگی آن شهر، چنین می نویسند: ورود میرزا به دیار عسکریین، به آن حیات علمی و فرهنگی بخشید و روح تازه ای در کالبد این شهر غریب و مظلوم، دمید. قبل از آن، سامرا در انحصار اهل سنت بود. میدانی بود برای رقابت عشایر و تعصبات قبایل. شیعه و زوار امامان امنیت نداشتند و جوار حضرت هادی و عسکری با فرهنگ شیعی و علوم آن بیگانه بود. آمدن میرزا سبب شد که این شهر از الطاف الهی بهرمند شود و جویباری عظیم، از نهر جاری حوزه و میراث عظیم آن، در این شهر جریان یابد. طلاب، گروه گروه از اقطار عالم اسلام برای کسب دانش به سرزمین مقدس عسکریین سرازیر شدند. محافل علمی و مدارس آیات در آن برپا شد تا جایی که به گفته ی مرحوم حرز الدین: «هجرت به سامرا در ایام میرزا، در عرض هجرت به نجف معمول شد و تدریس دروس مقدمات و علون عالی، علاوه بر درس میرزا، فراوان شد.» به تعبیر تذکره نویس و مورخ بزرگ شیعی، مرحوم سید محسن امین: - در ایام میرزا مرکز علمی به سامرا انتقال یافت، در
نتیجه، سامرا به پرورشگاه بزرگان علم، ادب، حدیث و فلسفه تبدیل شد. - سامرا به مرکزی علمی و فرهنگی تبدیل شد که نوابغ بزرگ و بزرگان دانش را تربیت کرد و نوابغ و استوانه های دین از آن فارغ التحصیل شدند. [2] .