نسخ چيست و تخصيص كدام است؟

تمايز و تفاوت نسخ و تخصيص به شرح زير است: 1. نسخ، جلوگيرى از امتداد زمانى قانون است.

ولى تخصيص محدود كردن حكم قانون عام نسبت به برخى از افراد آن است. 2. تخصيص بايد پيش از فرارسيدن زمان عمل به عام باشد. اما نسخ بايد پس از فرارسيدن زمان به كار بستن عام باشد.

3. ناسخ و منسوخ هر دو بايد شرعى باشند، برخلاف مخصّص (به صيغه اسم فاعل) و مخصص (به صيغه اسم مفعول) كه مى‌تواند هر دو يا يكى عقلى باشد. 4. ناسخ بايد منفصل و جداى از منسوخ باشد. در حالى كه مخصّص مى‌تواند متّصل و يا منفصل باشد. 5. منسوخ نمى‌تواند موقّت به غايتى باشد. آن‌گونه كه آيه‌ «ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ» است، به خلاف عام. مثلا مى‌تواند بگويد: تمام دانشمندان را در روز جمعه مهمانى بده. [1]

نسخ و بداء

بداء بر وزن رضا در لغت به‌معناى ظهور و روشن شدن است. بداء با چهار شرط يا چهار وحدت محقّق مى‌شود و آن عبارت است: از وحدت مكلّف- تكليف- علت تكليف و زمان تكليف. [2]

بنابراين با تحقّق شرايط مذكور هرگاه پس از نهى امرى و يا پس از امر نهيى صادر شود مى‌گويند:

«بداء» حاصل شده است. آيا بداء در اسلام وجود دارد يا خير؟ در تفسير البيان آمده: [3]

قضا الهى بر سه قسم است: 1. قضايى كه خداوند احدى را به آن آگاه نكرد و مخصوص ذات مقدس خودش است. در اين قسم از قضا تغيير و يا بدائى وجود ندارد بلكه بداء از اينجا ناشى شده و اين قسم منشأ بداء است.

2. قضايى كه خداوند انبياء و اولياء و ملائكه را بدان آگاه كرده و وقوع آنها را در خارج به‌طور حتم و جزم به آگاهى آنها رسانده است، در اين قسم نيز بداء و تغييرى نخواهد بود. گرچه مثل صورت اول منشأ بداء هم نيست. امام رضا (ع) از امير مؤمنان (ع) نقل مى‌كند كه حضرت على فرمود:

علم بر دو قسم است، علمى كه خداوند ملائكه و انبياء را از آن مطلع كرده، در اين نوع از علوم چون خداوند به خود و ملائكه و انبياء دروغ نگفته است پس وقوع آن معلوم حتمى است. قسم دوم علومى كه مخصوص خداوند است و احدى را از آن مطلع ننموده لذا تقديم و تأخير همچنين محو و اثبات در آن با پروردگار است. [4] همچنين ابى بصير از امام صادق (ع) نقل مى‌كند كه خداوند دو نوع‌