اما درباره قسم سوم يعنى تكليف و اجبار، به اعمالى كه داراى عسر و حرج و مشقّت باشد، آنچه از ادلّه در اين مورد استفاده مى‌شود منتفى بودن چنين تكليفى است. و قاعده نفى عسر و حرج نيز در چنين موردى است.

ادلّه قاعده نفى عسر و حرج‌

1. خداوند مى‌فرمايد: آيينى كه داراى مشقّت باشد بر شما وضع نگرديده است. [1] 2. و باز مى‌فرمايد:

منظور خدا آسان گرفتن بر شماست نه سخت‌گيرى. [2] 3. پيامبر فرمود: (مؤاخذه يا تكليف) امورى كه در توان امّتم نيست مرفوع است. [3] 4. و باز پيامبر فرمود: من با شريعتى آسان برانگيخته شدم. [4]

از مجموع آيات و روايات مستفيضه استنباط مى‌گردد كه، خداوند از روى لطف و تفضّل احكام حرجى را از امّت پيامبر اسلام برداشته است. لذا خداوند از زبان پيامبر در شب معراج مى‌فرمايد:

بار الها كار دشوار را بر ما بار نكن، همان گونه كه بر گذشتگان ما بار كردى. [5]

سؤال: مى‌دانيم كه در دين اسلام احكام بسيارى وجود دارد كه انجام دادن آن دشوار بوده و موجب عسر و حرج است. مثل جهاد، عدم جواز فرار از ميدان جنگ، روزه گرفتن در هواى گرم تابستان، بنابراين چگونه ممكن است بين اين احكام و آيات و روايات و قاعده مستفاد از آنها التيام بخشيد؟

جواب: رفع و يا عدم جعل احكام حرجى از باب لطف و امتنان خداوند بر امّت پيامبر اسلام است. بديهى است اگر در موردى رفع و يا عدم جعل خلاف لطف و امتنان بر امّت اسلامى باشد، در آن صورت لطف و امتنان اقتضاى عدم اجراى قاعده مذكور را دارد. مثلا مصلحت جامعه اسلامى اقتضاى جهاد و دفاع از كيان اسلام و ناموس و حيثيت امّت اسلامى را دارد. به يقين در چنين مواردى قاعده مزبور جارى نخواهد شد. به بيان روشن‌تر جريان اهمّ و مهم در ميان خواهد بود. زيرا همان گونه كه براى حفظ اسلام شهادت عزيزترين فرزندان اسلام يعنى ائمه معصومين (ع) پذيرفتنى است، چگونه براى حفظ اسلام احكام شاق و دشوار مقبول نباشد؟ البته اگر با جعل حكمى امّت و كلّ مكلّفين در عسر و حرج قرار نگيرند. بلكه عده خاصّى با چنين مشكلى روبه‌رو شوند. مثلا وضو يا روزه بر يك يا چند نفر حرجى باشد طبيعى است كه با استناد به اين قاعده وجود از آنها برداشته مى‌شود.

تبصره: قاعده نفى عسر و حرج بر عمومات احكام (واجبات يا محرّمات) حكومت دارد.