امام باقر مى‌فرمايد: «وقتى خداوند عقل را آفريد فرمود به عزّت و جلالم چيزى بهتر و نيكوتر از عقل نيافريدم.» [1] امام صادق (ع) مى‌فرمايد: حجت خدا بر مردم نبىّ است و حجت بين بندگان و بين خدا عقل است. [2] ثواب و عقاب به عقل است، حق و باطل با عقل شناخته مى‌شود، و انسان غير عاقل تكليف ندارد. خداوند در قرآن مى‌فرمايد: به راستى در آفرينش آسمان‌ها و زمين و رفت و آمد شب و روز و كشتى كه در دريا روان است به سود مردم است و آنچه خدا از آسمان آب بارد، زمين را پس از مردگيش بدان زنده كند و هرگونه جاندارى در آن پراكنده نمايد و در گردش بادها و ابرهاى مسخّر ميان آسمان و زمين نشانه‌هايى است براى مردمى كه تعقّل كنند. [3] پيامبر (ص) فرموده: قلم تكليف از ديوانه برداشته شد، تا مادامى‌كه عاقل گردد. [4] البتّه حدود اعتبار عقل سليم را در حيطه مستقلّات عقلى مى‌دانيم، بنابراين نه مثل اخبارى‌ها و اشاعره عقل را به كلّى فاقد اعتبار مى‌شناسم، و نه مانند معتزله به‌طور مطلق آن را معتبر مى‌دانيم، بلكه هرجا كه بتوان با عقل علم قطعى به حكم شرعى پيدا كرد، بى‌ترديد عقل در آن مورد حجّت است. اما اگر علم و قطع حاصل نشود مثل همه ظنون زمانى كه دليل خاصّ بر حجيّت آن اقامه شود، حجّت است.

تذكّر اين نكته ضرورى است كه مرادمان از عقل معتبر «عقل نظرى» است، و چون احكام توقيفى‌اند لذا عقل به‌وسيله «قاعده ملازمه» قادر به درك احكام است. به مبحث «قاعده ملازمه» رجوع شود.

اماميه از عقل به‌عنوان ركن اجتهاد در سه مورد استفاده مى‌كنند: 1. ملاكات احكام يا (فلسفه احكام) [5] 2. رابطه‌هاى عقلى يا (ملازمات عقليه) [6] 3. بناى عقلاء [7]

عقل در عرض يا در طول ديگر مبانى استنباط؟

علماى اصول‌ [8] مى‌گويند: عقل در طول كتاب و سنّت و اجماع است. به همين دليل ابن ادريس مى‌گويد: هرگاه براى استنباط مسئله شرعى دليلى از كتاب و سنّت و اجماع يافت نشود، محقّقان به‌دليل عقل اعتماد مى‌كنند. در انتهاى بحث به نكته‌اى كه برخى از محققان به آن پرداخته‌اند با تلخيص اشاره مى‌شود: دو مطلب بايد از هم تفكيك شد: 1. رابطه عقل با شرع؛ 2. رابطه عقل با منابع شناخت احكام (كتاب و سنّت و اجماع.)