محال است. 3. مدلول دو دليل متنافى باشند، به‌گونه‌اى كه صدق هر دو محال باشد. مثلا يك دليل بگويد: در روز جمعه نماز جمعه واجب است و دليل ديگر بگويد: در آن روز نماز ظهر واجب است.

گرچه از نظر ثبوتى وجوب دو نماز در يك زمان محال نيست، اما از آنجايى كه دليل اقامه شده كه در يك زمان بيش از يك نماز واجب نيست، لذا از نظر اثباتى بين مدلول دو دليل تنافى خواهد بود. 4.

هريك از دو دليل از نظر شرايط حجيت كامل باشند، به‌طورى كه اگر هريك از آن دو نمى‌بود، عمل به آن ديگرى ضرورى بود. 5. دو دليل متزاحم نباشند. فرق بين تزاحم و تعارض را در «تزاحم» بيابيد.

6. يكى از دو دليل حاكم بر دليل ديگر نباشد. معناى حكومت را در مبحث «حكومت» بيابيد. 7.

يكى از دو دليل بر دليل ديگر وارد نباشد. ورود چيست؟ به مبحث «ورود» رجوع شود.

در مورد تعارض تكليف چيست؟

ادله بر دو قسم است: الف: محرزه؛ ب: غير محرزه.

الف: ادله محرزه بر دو قسم است 1. علم‌

2. علمى‌

زيرا گاهى انسان قطع و يقين به مسئله‌اى دارد و چون حجيت علم و قطع ذاتى است، پس عمل به آن ضرورى است. به چنين قطع و يقينى «علم» گويند. گاه چنين قطع و يقينى وجود ندارد، اما ادله‌اى برآن مسئله اقامه شده است كه از نظر شارع حجت است (مثل خبر انسان عادل). گرچه نتيجه خبر ثقه قطع و علم نيست. چون احتمال خطا در آن وجود دارد، اما دليل ظنى است كه شارع آن را حجت قرار داده، كه به آن «علمى» گويند.

ب. ادله غير محرزه همانند: برائت، احتياط، تخيير. به مبحث «اصل محرز» رجوع شود.

به سه مورد از موارد تعارض اشاره مى‌شود. 1. تعارض بين دو دليل محرز؛ 2. تعارض بين دو دليل غير محرز؛ 3. تعارض بين دليل محرز و دليل غير محرز.

1. تعارض بين دو دليل محرز: در اين نوع تعارض يا جمع عرفى مقدور است و يا خير؟ [1] اگر جمع عرفى ممكن باشد، لازم است جمع بين آن دو دليل. مثلا در روايتى آمده: ربا حرام است. [2] و در روايت ديگر مى‌گويد: «ربا بين پدر و پسر مباح است.» [3] در دو روايت مذكور چون جمله اول مطلق است، و جمله دو مقيد، پس مطلق حمل بر مقيد شده، در نتيجه مقيد را مقدم داشته مى‌گوييم: ربا در