نهايت كار و سير فكرى او

بدين ترتيب، صدرا كه در آغاز كار، خود را اكثر سرگرم بحثهاى فلسفى كرده، به تفكّرات علمى و تأمّلات فلسفى مى‌پرداخت و عقل و برهان را طريق وصول به حقيقت مى‌انگاشت، در نهايت صوفيى صافى، عارفى روشن ضمير، عاشقى صادق و خلاصه فرزانه‌اى جامع ببارآمد، كه هم تبحّر در بحث و برهان داشت و هم توغّل در ذوق و عرفان. همان‌گونه كه به تشريح مسائل غامض فلسفى و آراى فيلسوفان اشتغال مى‌داشت، به تبيين حقايق عرفانى و مقاصد عالى عارفان و صوفيان هم همّت گماشت و حتّى عقائد و اقوال عارفان را با ذوق و شوق و آب و تاب بيشترى بيان داشت. زيرا او عقل را در شناخت حقايق هرگز كافى نشناخت. قياس متفلسفان را عقيم، راهشان را ناراست و گفتارشان را فتنه و گمراه‌كننده تشخيص داد [1]؛ و معرفت حاصل از كشف و شهود را بر علم حاصل از بحث و استدلال بدين صورت ترجيح نهاد كه دومى همچون علم كسى است كه شيرينى را بوصف ديگران مى‌داند و اوّلى همچون معرفت كسى كه آن را بذوق درمى‌يابد، كه مسلّما اوّلى محكمتر و استوارتر از دومى است. وقوعش نيز ممتنع نيست، كه براى انبياء، اوصياء، اولياء و عرفا واقع شده است. [2]

صدرا در كتابها و رسالاتش بكرّات و مرّات بدين مهم تصريح كرده است، كه اگر بخواهيم به ذكر شواهد و ارائه اسناد بپردازيم، سخن به درازا خواهد كشيد و رساله‌اى جداگانه پديد خواهد آمد. براى نمونه در مفاتيح الغيب به صراحت نوشت: «إنّ كثيرا من المنتسبين إلى العلم ينكرون العلم الغيبي اللّدنّي الّذي يعتمد عليه السّلاك و العرفاء و هو أقوى و أحكم من سائر العلوم، قائلين: ما معنى العلم إلّا الذي يحصل من تعلّم أو

[1] ر. ك: الأسفار الأربعة، ج 1، ص 12.

[2] ر. ك: مقدمه الأسفار الأربعة، (طبع دوم) به قلم استاد محمد رضا مظفّر، ص «ح».