مرتبه كمون امكان استعدادى، به مرحله بروز و تجلّى فعليت انجاميد و گلشن علم و دانش به ظهور گلهاى گوناگون علما و حكماى عظام و دانشمندان عالى‌مقام آرايش گرفت؛ على‌الخصوص مابين آن دسته از حكماى اسلامى كه حكمت برهانى را با لطايف ذوقى و عرفانى آميخته و آن را با حقايق شريعت ايمانى سازگار داده باشند؛ و بالاخص در ميان متأخّران از قرن يازدهم هجرى زمان ميرداماد و مير ابو القاسم فندرسكى صاحب رساله فارسى صناعيه و رساله عربى حركت متوفاى (1050 ه. ق) تا عصر حاضر كه حدود چهار قرن مى‌شود؛ حكيمى طليق اللسان و عارفى عذب البيان كه در جامعيت فنون عقلى و نقلى و احاطه به دقايق فلسفه و عرفان و تبحر در كشف رموز حكما و عرفا آيينه جلوه‌نماى آيت (إنّه عليم حكيم) و مظهر انور عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ كُلَّها [1] باشد، مانند صدرالمتألهين ظهور نكرده واحدى كه هم‌سنگ و هم‌پايه او باشد، در ظرف اين مدت پا به عرصه وجود ننهاده است و انصاف را در حق وى توان گفت:

فلسفه ملا صدرا

يكى از خصايص فلسفه ملا صدرا كه آن را از ديگر مشارب فلسفى به كلى ممتاز مى‌سازد، اين است كه وى مسائل برهانى را با چاشنى لطايف ذوقى و عرفانى و همچنين فن كلام را با فلسفه به هر دو طريقه مشائى و اشراقى و حكمت يونانى را با حكمت ايمانى همه را در هم ريخته و به هم آميخته و از اين جمله، معجونى گوارا و بديع ساخته است كه دستگاه حكمت متعاليه او را تشكيل مى‌دهد. وانگهى در كشف رموز و حل دقايق علمى قلمى توانا و سحرآفرين دارد؛ مطالب را با شيوه و اسلوب منشيانه كه از مواهب طبيعى و خصايص شخصى اوست، در قالب الفاظ و عبارات شيرين چندان سليس و روان و جذاب‌

[1] . البقرة [2] : 31.