تحقق لذت و الم جسمانى در عالم آخرت توقف دارد.

شيخ اشراق و اتباع او نيز چون به تجرد مثال و امكان تحقق جسم و الم و لذت جسمانى در نشآت بعد از موت معتقد نيستند و تجرد برزخى را فقط در قوس نزول قايلند، نمى‌توانند به اين برهان استدلال نمايند؛ چون بهشت و جهنم حاصل از اعمال و افعال و نيات، همان بهشت يا جهنمى است كه‌ (أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ) [1].

بنابر تجرد برزخى مثال در صعود و نزول وجود، حشر اجساد و اجسام و معاد جسمانى و نيل به انواع لذات و آلام جسمانى در نظام وجود از طريق مبادى و غايات، ضرورى و حتمى است [2].

بنابر آنچه كه ذكر شد، بيان اين معنا كه: «سمع، دلالت نمايد بر بعث ابدان و تعلق روح و عود آن به بدن و دخول در جنت حسّيه و درك لذات يا آلام حسى جسمانى. و عقل حكم نمايد به معاد روحانى و نيل به مقامات و مراتب عاليه از درجات روحانيه. و شك نيست كه اين معنا يعنى اجتماع سعادت عقلى و حسى و همچنين جمع ميان آلام روحانى و جسمانى در باب وعد و وعيد، ادخل خواهد بود ...» [3]، از مناقشات خالى نمى‌باشد. و از براى صاحب گوهر مراد كه تجرد برزخى خيال و وجود عالم اجسام در آخرت را منكر است، نفعى ندارد [4].

[1]آل عمران [3] آيه 133.

[2]لذا صدر المتألهين گويد: عقل به طور استقلال بر لزوم و وجوب حشر اجسام و اجساد حكم نمايد و شرع نيز آن را تصديق نموده است. و اين كه حكيم فاضل، عرفى طالقانى- ملا نعيما- و حكيم محقق صاحب شوارق گفته‌اند: حكما در معاد جسمانى مقلّدند و نيز مناقشه نعيما در اين دليل ملا صدرا بى‌وجه است و از عدم غور در مسلك و مرام اين فيلسوف نحرير حاكى مى‌باشد.

[3]گوهر مراد ص 450.

[4]واقعا جاى تعجب است از مردى محقق مانند صاحب شوارق كه امر باقى در انسان را همان روح مجرد امرى مى‌داند و بر عدم بقا و بوار نفوس حيوانى و قواى جزئى انسان برهان اقامه نموده است، بعد در صفحه بعد در صدد اثبات حشر اجساد بر مى‌آيد، مگر امكان دارد كه شريعت محمدى انسان را به امر محال از قبيل اجتماع دو نقيض يا وجود شريك البارى متعبّد نمايد.