مطلوب آنان از حيث دلالت اظهر- عمل نموده‌اند [1].

نقل و فضاحة

كسانى كه به معاد جسمانى قايلند و اين مسأله را بر لزوم انعدام اشيا بالأسر،

[1]كسانى كه به تكميل قوه عقلى خود نپرداخته‌اند و بدون تكميل قوه ادراكى خود (از طريق تحصيل حكمت متعاليه و غور در مباحث مربوط به مبدأ و معاد و تحصيل امور عامه و سير در كتب مدوّنه در عقايد) به مباحث اعتقادى مى‌پردازند و مطالب عجيب و غريب و آرا و عقايدى كه تضحك منه الثكلى، و يبكي منه العريس از خود بروز مى‌دهند، در عصر ما نيز كم نيستند. اين اشخاص چه بسا در علوم منقول صاحب اطلاع و احيانا صاحب نظر باشند، ولى تبحر در فروع، بدون استحكام قواعد مربوط به اصول، مانع لغزش فكرى در عقايد نمى‌شود. حقير در ايامى كه در نجف اشرف به تحصيل اشتغال داشت، مطلبى از يكى از اساتيد بزرگ و مسلم در فقه و اصول شنيد كه حيرت نمود و همين مطلب بعدها به قلم مقرر چاپ شد. استاد، مبحث طهارت تدريس مى‌نمود و بحث آن روز اين بود كه قايلان به تجسيم- مجسّمه- از فرق اسلامى محكوم به حكم طهارتند يا نه؟ استاد فرمود:

ملا صدرا قايل به تجسيم مبدأ اعلى است و خداوند را جسم مى‌داند. ملا صدرايى كه آن همه دلايل بر تجرد حق از ماده و صورت و تجرد او از جنس و فصل و تنزه او از اجزاى عقلى و تجرد او از ماهيت و وجود اقامه نموده است، مگر امكان دارد خداوند را جسم بداند.

منشأ اشتباه اين بود كه ملا صدرا در شرح اصول كافى در مقام بيان آن كه اشيا، غير از وجود خاص خود، ممكن است به اطوار متعدد از جمله جسم موجود شوند؛ جسم علاوه بر وجود خارجى، داراى وجودى است در علم انسان به اعتبار وجود ذهنى و نيز داراى وجودى است در عالم عقول، جسم عقلى موجود به وجود كلى عقلى. و از جمله اطوار جسم عبارت است از تحقق جسم به حسب وجود علمى،- قبل از وجود خارجى- در علم حق، چه آن كه مشرب تحقيق در وجود ذهنى همان تحقق اشيا است بحقايقها لا بأشباحها. و صورت جسم بلكه كليه اجسام در وجود علمى و موطن تفصيلى علم حق در مقام واحديت مانند جميع حقايق خارجى به وجودى مناسب با مقام شامخ ربوبى موجودند. و اين وجود قبل از ايجاد، ملاك علم حق است به حقايق؛ چون علم، به معدوم مطلق تعلق نمى‌گيرد. بنابراين، جسم به اعتبار انكشاف در مشهد علم ربوبى، جسم الهى است. و عدم تفرقه بين حمل اولى ذاتى و حمل شايع صناعى سبب شده است كه گفته شود:

ملا صدرا از قايلان به تجسيم است.