ناچار بايد معاد را عبارت از جمع و اجتماع اجزاى بدن مضمحل دانند با قيد تعلق اين جسم لطيف به آن كه روح باشد.

اين امام الحرمين در حقيقت جسم و نحوه تركّب آن و اين كه جسم به اعتبار قبول فساد و قبول فنا، بقا ندارد و هيچ ماده جسمى از قبول عوارض، مفرّى ندارد و هر امرى كه حادث باشد، قبول صور متضاد نموده و بالأخره در جسم و شئون آن، بقا و عدم زوال نيست هيچ تعقل ننموده. و گاهى مستند اين قبيل از متكلمان در امر معاد و اصول عقايد به طور كلى و در امر روح و نحوه وجود آن، روايت ضعيفى است كه آن هم نصّ در مطلوب نيست كه بماند، ظهور هم در مراد مستدل ندارد [1].

در بيان آن كه مخاطب به خطابات الهيه كيست و تكاليف، متوجه چيست؟

كسانى كه انسان را موجودى مادى و عنصرى مى‌دانند و از براى او، هويتى برتر از ماده و حقيقتى مجزّا و حيثيّتى مبرّا از دايره فعل و انفعالاتى عنصرى و مادى‌

[1]اگر از اين جماعت از جمله، امام الحرمين سؤال شود: جسم لطيف سارى در جسم كثيف اگر قوام به جسم كثيف دارد و سريان در آن، نحوه وجود آن مى‌باشد، بعد از اضمحلال جسم كثيف به چه تعلق مى‌گيرد؟ و اگر بشود اين جسم لطيف، قائم به ذات باشد و منشأ اثر، بدون محل سريان، چرا اصلا سارى در غير شود؟ اگر بعد از اضمحلال جسم كثيف تعلق پيدا كند و يا در جسم ديگر سريان نمايد، اعم از محل دنيوى يا اخروى، لازم است كه هنگام انتقال اگر چه يك لحظه باشد، مستقل گردد. گويا اين امام و اتراب او، همين جسم لطيف را بعد از مرگ، در حواصل طير مستقر مى‌دانند. در جماعت اماميّه كه از مشكات ولايت كسب فيض نموده‌اند، كسى به مادى بودن روح معتقد نيست. اگر چه فاضل مجلسى (مجلسى دوم نه اول، چون مجلسى اول در علوم عقلى نيز صاحب حظّ وافر بوده است) در جايى از باب مشاجره با حكما، روح را مادى مى‌داند. و نيز تصريح كرده است كه اعاده معدوم جايز است. و در جاى ديگر، تجرد را منحصر به حق مى‌داند و گويد: هر كه قايل به تجرد غير حق شود كافر است. ايشان در مقابل قاضى نور اللّه، سيد سعيد شهيد- رض- كه شيعه‌تراش است، كافرتراش است. و در پاره‌اى از كلمات خود به احدى ابقاء نمى‌نمايد. غزّالى هم يد طولايى در تكفير دارد. نعوذ باللّه من هذه الزلّات.