عذاب و منشأ آلام اخروى در آخرت باشد، چه آن كه كمال خاص انسان، همان استكمال جوهرى و ذاتى و تماميت وجودى در جانب عقل عملى و عقل نظرى است. و انسان متحرك به جهت قواى مخصوص حيوان و مقهور قواى شهوى، از آن جهت كه از طريق مستقيم انسانى و سعادت خاص مخصوص انسان و عالم عقلانى منحرف گرديده است، در عالم شقاوت و حجب، واقع شده است و آنچه كه مضاد جوهر نفس ناطقه است در نفس مستكمل در جهات قواى بهيمى به فعليت رسيده است و شقاوت از ناحيه خروج از صراط انسانى و عدول از طريق رحمت خاص نفوس عاقله حاصل گرديده است، لذا بين استقلال جوهرى و شقاوت و عذاب ابدى منافات وجود ندارد، بلكه اين فعليت و استقلال هر چه در جانب و جهت نفوس بهيمى تام‌تر و كامل‌تر باشد تضاد آن با جوهر نفس ناطقه بيشتر و جهت عذاب و مبدأ شقاوت مؤثرتر و ذوق عذاب تام‌تر و انغمار در انواع عذاب و تفنن در جهات شقاوت و امعان در جوهر تعذب و شقاوت، عميق‌تر است و دوام عذاب و يا انقطاع آن در مدتى كثير و يا قليل وابسته است به نحوه فعليت مبدأ عذاب و كيفيت رسوخ ملكات منشأ شقاوت و يا بودن صور مبدأ و موجد عذاب از اعراض غريبه و غير راسخ در جوهر و ذات نفس.

«و إلى هذا الحدّ من التجوهر و الفعلية و الاستقلال وقع الاشتراك بين المؤمن و الكافر و الموحّد و المشرك و المعطّل و كثير من الحيوانات التي لها قوة الخيال بالفعل. و لا منافاة بين هذا الكمال الوجودي و الاستقلال الجوهري، و بين الشقاوة و التعذّب بنار الجحيم و العذاب الأليم و أكل شجرة الزقّوم و شرب ماء الحميم بل يؤكّدها؛ فإنّ قوة الوجود و تأكّده و الخروج عن الأغشية و الملابس المادّيّة، يوجبان شدة إدراك الآلام و تأذّي الأمراض النفسانيّة التي وقع الذهول عنها لخدر الطبيعة و الغشاوة على البصيرة، فإذا زال الحجاب حلّ العذاب (و عند الصباح يحمد القوم السّرى).»

مبدأ عذاب و آلام اخروى اعم از عذاب جسمانى (اكل شجره زقوم و شرب‌