نام کتاب : شرح نهاية الحكمة( مصباح) نویسنده : مصباح یزدی، محمد تقی جلد : 1 صفحه : 36
محمولى را با ذات موضوعى
بسنجيم و ببينيم كه حمل اين محمول بر آن موضوع ضرورى است و محال است موضوع فرض شود
و واجد اين محمول نباشد، اين محمول ذاتى موضوع است. در مقابل، محمولى كه نسبت به
موضوع چنين نيست، محمول غيرذاتى يا عرض غريب است. اولى مانند امكان، حيوان و ناطق
نسبت به انسان و دومى مانند سياه و موجود نسبت به انسان. انسان بهخودىخود و
صرفنظر از هر شىء ديگرى، و باصطلاح ذات انسان، ضرورتا ممكن و حيوان و ناطق است،
در حالىكه همين ذات خودبخود و بدون اينكه غير را با آن لحاظ كنيم سياه يا موجود نيست.
گاهى مطلب را به اين شكل بيان مىكنند كه عوارض ذاتيه محمولاتى هستند كه بر موضوع
من حيث هوهو- يعنى از آن حيث كه خودش است- حمل مىشوند، برخلاف عوارض غريبه؛ مثلا،
انسان از آن حيث كه انسان است ممكن است و حيوان و ناطق اما از اين حيث سياه يا
موجود نيست.
در اينجا دو نكته شايان
توجه است: اول اينكه، چنانكه از تعريف فوق برمىآيد، ذاتى و غريب بودن محمول امرى
است نسبى نه مطلق؛ پس ممكن است محمولى نسبت به موضوعى ذاتى باشد و نسبت به موضوع
ديگر غريب. چنين نيست كه محمول ذاتى در همهجا و نسبت به هر موضوعى ذاتى باشد. دوم
اينكه اصطلاح ذاتى كه فوقا توضيح داده شد و به آن «ذاتى باب برهان» گفته مىشود
غير از ذاتى باب كليات خمس است و اشتراك «ذاتى» در اين دو باب نبايد سبب اشتباه و
خلط گردد. ذاتى باب كليات خمس منحصر است در نوع و جنس و فصل، درحالىكه ذاتى باب
برهان هم شامل نوع و جنس و فصل مىشود هم شامل عرضى لازم، خواه از قبيل ماهيات
باشد و خواه از قبيل مفاهيم انتزاعى، مانند امكان كه مفهومى است غير ماهوى ولى
لازم، پس ذاتى باب برهان نسبت به ذاتى باب كليات خمس اعم مطلق است.
اكنون به جواب سؤالى كه
مطرح ساختيم بازگرديم.
به عقيده منطقدانان براى
اينكه مسئلهاى جزء مسائل يك علم باشد، ملاك آن تنها اين نيست كه موضوع آن جزء يا
جزئى موضوع آن علم باشد، بلكه محمول آن نيز بايد از محمولات و عوارض ذاتيه موضوع
آن علم باشد و به همين دليل گفتهاند كه موضوع هر علم چيزى است كه در آن علم از
عوارض ذاتيه آن بحث مىشود. با اين معيار، براى تشخيص اينكه آيا تعدادى مسئله
تشكيل علم واحدى مىدهند يا نه و در صورت تشكيل دادن، آن علم چه علمى خواهد بود،
بايد از مفهومى جامع كه دربرگيرنده موضوعات اين مسائل است و نيز
نام کتاب : شرح نهاية الحكمة( مصباح) نویسنده : مصباح یزدی، محمد تقی جلد : 1 صفحه : 36