نام کتاب : شرح نهاية الحكمة( مصباح) نویسنده : مصباح یزدی، محمد تقی جلد : 1 صفحه : 34
خودبخود متعين باشد، بلكه
غالبا با مجموعهاى از مفاهيم كلى روبرو هستيم كه بترتيب هر يك از ديگرى عامتر و
كلىتر است و در نتيجه هريك مسائلى را كه مفهوم خاصتر شامل است فرامىگيرد به
علاوه تعدادى مسائل ديگر. لهذا در يك طرف اين مجموعه مفاهيم، عامترين و كلىترين
مفهوم، كه همانا مفهوم موجود است، قرار دارد و در طرف ديگر آن خاصترين مفاهيم كلى
قرار دارند كه هريك تنها بر تعداد بسيار محدودى از موضوعات مسائل قابل صدق است. در
بين اين دو طرف، مفاهيم كلى ديگرى نيز وجود دارند كه از طرف اول- مفهوم وجود-
خاصتر و از طرف دوم عامترند و مفاهيمى كه در تقسيمبندى ارسطويى موضوع علوماند
غالبا در زمره اين دستهاند.
من باب مثال، مجموعه
مفاهيم كره، حجم، كميت متصل، كميت، عرض و موجود را از يكسو و كليه مسائل هندسى را
از سوى ديگر در نظر مىگيريم. در اين مجموعه، مفهوم كره بر تعدادى بسيار محدود از
موضوع مسائل هندسى قابل صدق است. مفهوم حجم علاوه بر اين تعداد، مسائل ديگرى را
نيز شامل مىشود. مفهوم كميت متصل همه مسائل هندسى را فرا مىگيرد، هم آنچه را
مفهوم كره در بر مىگرفت هم مسائلى را كه مفهوم حجم شامل مىشود هم غير آنها را.
مفهوم كميت علاوه بر تمام مسائل هندسى همه مسائل حساب را نيز تحت پوشش خود قرار
مىدهد. مفهوم عرض غير از مسائل حساب و هندسه بر موضوعات مسائل بسيارى از علوم
ديگر نيز صدق مىكند و بالاخره مفهوم موجود بر موضوع مسائل تمامى علومى حقيقى صدق
مىكند. پس در اين مجموعه، كره خاصترين مفهوم كلى و بترتيب حجم از كره كلىتر است
و كميت منفصل از حجم و به همين منوال هر مفهوم بعدى از قبلى عامتر و كلىتر است تا
مىرسيم به مفهوم موجود كه از جمله عامترين و كلىترين مفاهيمى است كه ذهن ما با
آنها آشناست.
اكنون مشاهده مىشود كه
مفهوم كميت متصل، كه در دستهبندى ارسطوئى موضوع هندسه است، تنها مفهوم كلى نيست
كه قابل صدق بر موضوعات مسائل هندسى است، بلكه هم مفاهيم كلى ترى، مانند كميت عرض
و موجود، يافت مىشود كه شامل اين مسائل به علاوه مسائل ديگرى است و هم مفاهيم
جزئىترى، مانند كره و حجم، وجود دارند كه فقط شامل بخشى از مسائل هندسهاند و
بهجاى اينكه مجموعه مسائلى را كه كميت متصل شامل آنهاست به منزله مجموعه واحد
انتخاب كرده نام آن را «هندسه» نهاد- چنانكه در تقسيمبندى
نام کتاب : شرح نهاية الحكمة( مصباح) نویسنده : مصباح یزدی، محمد تقی جلد : 1 صفحه : 34