مى‌گوييم: «دو وجود»، اين دوئى و ميزشان مجازى است نه حقيقى و براى تحقق دوئى و اثنينت همين تفاوت و ميز مجازى كافى است، در عين اينكه براى عينيت نيز مضر نيست:

انّ الوجود الثانى متميّز من الاوّل بانّه مسبوق بالعدم بعد الوجود، بخلاف الاوّل و هذا كاف فى تصحيح الاثنينيّة و غير مضرّ بالعينيّة، لانّه تميّز بعدم.

جواب: به نظر معتقدين به اين قول، وجودها فى حد نفسه تفاوت و ميزى ندارند و عين هم‌اند؛ اگر تفاوتى هست در عدمهاست و مجازا اين تفاوت به‌وجودها نيز نسبت داده مى‌شود، با اينكه در فصل چهارم/ 3 ثابت شد كه عدم فى حد ذاته ميز ندارد، اگر ميزى در عدم هست، تنها در اعدام اضافى است، آن‌هم به عرض وجودى است كه مضاف اليه آنهاست. اگر مى‌گوييم: «عدم زيد غير از عدم عمرو است يا عدم بينايى غير از عدم شنوايى است»، به اين معنا نيست كه خود اين اعدام صرف‌نظر از زيد و عمرو و بينايى و شنوايى- كه امورى وجودى‌اند- متمايزند. صرف‌نظر از اين امور وجودى اصلا عدمها نداريم، يك عدم بدون ميز داريم و بس. اگر مى‌بينيم اين عدم عدمها مى‌شود و اين عدمها از يكديگر متمايزند، به اين علت است كه مصداق فرضى آن عدم واحد مطلق به‌وسيله اين امور وجودى متمايز مى‌شود.

پس لبّ كلام اينكه تفاوت اعدام به تفاوت وجودها برمى‌گردد، نه اينكه تفاوت صفت دو وجود است و مجازا به دو عدم نسبت داده مى‌شود. بنابراين، نبايد پاى عدم را به ميان آورد، بايد نظر را تنها متوجه وجود كرد، در اين صورت يكى از سه حالت زير را بايد پذيرفت:

1. اين دو وجود عين هم هستند و از هيچ جهتى هيچ تفاوتى بين آن دو نيست، در عين حال حقيقتا دو وجودند. اين حالت دقيقا همان تحقق مثلين من جميع الجهات است كه بطلان آن در 2- 3 خواهد آمد.

2. اين دو وجود حقيقتا عين هم هستند و اگر تمايز دارند وهمى و پندارى صرف است و تميز وهمى سبب تميز حقيقى آن دو نيست. اين حالت، هرچند صحيح است، به نفع حكماست، زيرا براساس آن در خارج يك موجود است با يك وجود نه يك موجود و دو وجود و ما صرفا در ظرف پندار خود فرض كرده‌ايم يك موجود است با دو وجود.

3. اين دو وجود حقيقتا عين هم هستند و تمايز آنها نيز وهمى و پندارى است ولى تمايز پندارى خود سبب تمايز حقيقى اين دو از يكديگر است. اين حالت، گذشته از اينكه فى‌