اشكال اول، يعنى ميز بين عدم علت و عدم معلول، همان اشكال مذكور در 3- 3 است و جواب نيز همان جواب، پس نيازى به تكرار نيست.

اشكال دوم، يعنى تعيين مطابق و محكىّ قضيه، به اين نحو قابل حل است كه همان‌طور كه گفته شد، پس از مرحله سلب تحصيلى، كه همان مرحله حقيقى تصور عدم است، ساير مراحل اعتبارات ذهن است و ظرف اعتبار همان ظرف فرض و مجاز عقلى است و چنانكه قبلا نيز گفته شد، مجاز عقلى مجاز صرف نيست، بلكه ريشه در حقيقت دارد، به اين معنا كه حقيقتى وجود دارد و ذهن اين حقيقت را مى‌يابد و آن را در قالب اين مجاز مى‌ريزد. قضيه مورد بحث نيز همين‌گونه است؛ يعنى، در واقع دو مفهوم عدم علت و عدم معلول و اين قضيه كه «عدم علت علت عدم معلول است» به قضيه ديگرى بازمى‌گردند كه آن قضيه حقيقى است و حاوى هيچ مجازى نيست، آن قضيه حقيقى قضيه‌اى است كه مفاد آن همان وابستگى شديد بين وجود علت و وجود معلول است.

توضيح: وابستگى بين اشيا متفاوت است: ساختمان به سازنده وابسته است، گل به نور خوشيد وابسته است، روشنى چراغ به جريان برق وابسته است و وجود معلول نيز به‌وجود علت وابسته است. وابستگى ساختمان به سازنده تنها در حدوث است. پس از حدوث ساختمان، هرچند سازنده آن معدوم شود، ساختمان پابرجاست. پس با معدوم شدن سازنده، ساختمان معدوم نمى‌گردد، اين يك نوع وابستگى است. گل نيز به نور خورشيد وابسته است.

اگر مدتى از نور خورشيد جلوگيرى شود، پژمرده مى‌شود، پس گل در بقا نيز به نور خورشيد وابسته است ولى اين وابستگى به حدى نيست كه با قطع نور فورا گل از بين برود، مدتى طول مى‌كشد، اين نيز يك نوع وابستگى است كه از وابستگى قبلى شديدتر است. روشنى لامپ نيز هم در حدوث و هم در بقا به جريان برق وابسته است ولى اين وابستگى طورى است كه به محض قطع جريان روشنى از بين مى‌رود، پس اين وابستگى از دو قسم قبلى شديدتر است.

ديده مى‌شود كه در اين هرسه مثال وابستگى هست اما شدت و ضعف دارد. وابستگى وجود معلول به‌وجود علت از قبيل نوع سوم است. معلول هم در حدوث و هم در بقا نيازمند و وابسته به‌وجود علت هستى‌بخش است، پس عدم علت قطعا همراه است با عدم معلول. دقيقتر بگوييم، آنچه در خارج محقق است وجود علت است و وجود معلول و وابستگى وجود معلول به علت، كه عين وجود معلول است، و نيز شدت اين وابستگى، كه اين نيز عين وجود معلول‌