طرف ديگر، چنانكه در 1- 1- 5 گذشت، ماهيت بما هى هى ايجاب مى‌كند حمل ذات و ذاتيات را بر خودش؛ يعنى، ماهيت قطع‌نظر از وجود موضوع است براى حمل ذات و ذاتيات بر آن و اين دو مطلب با هم منافات دارند. زيرا بنابر مطلب اول، ماهيت تا موجود نباشد، ممكن نيست ذات و ذاتياتش بر آن حمل شوند و بنابر مطلب دوم، ماهيت من حيث هى هى؛ يعنى، ماهيت صرف‌نظر از وجود موضوع است براى حمل ذات و ذاتيات.

جواب: اين دو مطلب به يك اعتبار بر ماهيت صدق نمى‌كنند تا تنافى لازم آيد، بلكه هر يك به اعتبار خاصى بر ماهيت صدق مى‌كند. در يكى نظر به مفهوم وجود است و در ديگرى نظر به حقيقت خارجى وجود. در جايى كه مى‌گوئيم: «ماهيت صرف‌نظر از وجود موضوع ذات و ذاتيات است» مقصود مفهوم وجود است و در جايى كه مى‌گوئيم: «ماهيت موجود از آن جهت كه موجود است موضوع ذات و ذاتيات است؛ يعنى، وجود واسطه در عروض و حمل اين محمولات بر ماهيت است» منظور حقيقت خارجى وجود است، نه مفهوم وجود؛ پس هنگامى كه مى‌گوييم: «ماهيت من حيث هى هى نه موجود است و نه معدوم و در عين‌حال موضوع است براى حمل ذات و ذاتيات بر آن» مراد ماهيتى نيست كه نه موجود است و نه معدوم، بلكه مقصود ماهيتى است كه در حد و مفهوم آن مفهوم وجود يا عدم اخذ نشده است و هنگامى كه مى‌گوييم: «حمل هر محمولى، ولو ذات و ذاتيات ماهيت بر آن، به‌واسطه وجود است» منظور اين است كه تا ماهيت در ذهن موجود نباشد، نمى‌توان اين احكام را بر آن حمل كرد. آنچه را مطلب اول ايجاب مى‌كند اين است كه مفهوم وجود واسطه در عروض براى حمل ذات و ذاتيات بر ماهيت بما هى هى نيست و آنچه را مطلب دوم (مدعاى فرع) ايجاب مى‌كند اين است كه حقيقت وجود واسطه در عروض براى حمل ذات و ذاتيات بر ماهيت بما هى هى است و اين دو منافى يكديگر نيستند:

فالماهيّة، و ان كانت اذا اعتبرها العقل من حيث هى لم تكن الّا هى، لا موجودة و لا معدومة، لكن ارتفاع الوجود عنها بحسب هذا الاعتبار، و معناه انّ الوجود غير مأخوذ فى حدّها، لا ينافى حمله عليها خارجا عن حدّها عارضا لها، فلها ثبوت مّا كيفما فرضت.

از آنچه گفتيم، اين مطلب نيز روشن شد كه ماهيتى كه هيچ‌گونه وجودى نداشته باشد- نه ذهنى و نه خارجى- معدوم صرف است، پس هرچند بنابر اصالت وجود ماهيت- چه در